Në kujtim të epigrafistit Pierre Batiffol që bëri të njohur në botën e dorëshkrimeve botërore dy kodikët e famshëm të Beratit
Ishte pothuaj mesditë kur burri me një veshje europiane dhe një çantë lëkure hedhur krahëve bëri dorën strehë se mos ndoshta pikaste tutje në horizont siluetën e atij njeriu mbi kalë që po vonohej. Kishin kaluar tri orë dhe ai s’po dukej ende.
– Kam merak mos i ka ndodhur gjëkafshë! – pëshpëriti i huaji.
Në pragun e kasolles buzë rrugës, plaku tundi kokën. Ishte një fshatar i fushave të Myzeqesë.
– Turqit e ruajnë gjithnjë këtë rrugë dhe s’u zihet besë, – foli ai me një greqishte të çalë.
– Po, e di… por tani u bë vonë, – shtoi udhëtari në zërin e të cilin ndihej një shqetësim i madh.
Sapo kishte zbritur nga kodrinat dhe tashmë kishte rënë në atë fushë të pambarimtë që shkonte gjer në Apolloninë e Ilirisë. Ç’të bënte. Koha nuk priste. Drogmani i tij ishte nisur përpara të shkonte në ndonjë baxho të merrte bukë, djathë dhe ujë të freskët për rrugës.
– Ndoshta ka shkuar nga Borja e pastaj merr rrugën tjetër për në vaun e lumit të Vjosës.
– Ndoshta! – tha ngadalë udhëtari… – Sidoqoftë, nëse kalon këtej thuaji që jam nisur për atje.
– A dini të shkoni deri tek vau?
– Po, rruga drejt Ardenicës e pastaj do marr në të majtë.
– Ashtu bëj, – shtoi plaku, – ndiq rrugën se të çon vetë.
Dhe ai e përshëndeti duke shtuar:
– Të qoftë udha e mbarë, o njeri i mirë!
Duhej nxituar. Të nesërmen pasdite anija do kalonte nga porti i Vlorës dhe duhej të arrinin patjetër. Ndryshe do i duhej të rrinte një javë në Vlorë që të mund të nisej drejt Italisë.
Shkonte mbi kalë dhe herë pas here kthente kokën se kushedi, mbase shfaqej ai njeri që gjatë një javë ishte bërë aq i afërt.
* * *
Gati një vit më parë, një ditë maji, ish profesori i tij Lui Dyshen e kishte thirrur ta takonte në oborrin e universitetit të Sorbonës. Atë ditë Parisi ishte zhytur në një qiell ngjyrë plumbi.
– Albert, – i kishte thënë profesori i vjetër, shefi i paleontologjisë. – Dua të të besoj një mision të rëndësishëm që e kam patur fort për zemër.
– Patjetër profesor…
– Kam disa vjet që përpiqem të gjej kohën për të shkuar në Shqipëri.
– Shqipëri? Në atë vend të humbur që rrallë është shkelur nga udhëtarët e Europës.
– Para tre vjetësh, kur isha në Patmos të Greqisë, prifti atje më tregoi dorëshkrimin e Patmosit që ne e quajtëm “Codice N”. Kur e pashë u mrekullova nga ato miniatura të mrekullueshme. Kisha lexuar më parë për të por kur e ke në duar është tjetër gjë. Prifti më tregoi se një i tillë, i ngjashëm, ishte dhe në Berat të Shqipërisë apo Beligrad, që ndryshe do të thotë “qytet i bukur, bardhë”. Një qytezë e vogël me një kala tepër të lashtë. Madje mitropoliti i atij qyteti ka informuar më parë në një revistë të botuar në Korfuz për një kodik të vjetër dhe ka shumë mundësi të jetë ai. Gjetja e atij dorëshkrimi do të ishte një zbulim interesant, – shtoi ai duke ecur mes kolonadave.
Duke parë fytyrën e verdhë të profesorit, ai e kuptoi se një njeri në këtë gjendje s’mund të bënte aventura të tilla.
– Doja të shkoja vet por pas sëmundjes forcat po më lënë dhe dhimbjet e vazhdueshme më pengojnë. E pamundur të bëj atë udhëtim të gjatë.
Alberti e vështroi i heshtur ndërkohë që profesori ndaloi dhe i vuri dorën në sup:
– Do doja që të shkosh … Ti je i fortë dhe jam i bindur që do ia dalësh mbanë.
– Unë? Po si?
– Do t’i jap të gjitha të dhënat. Mitropolit Anastasi është gjithnjë atje, në kishën e madhe të Beratit.
– Po si do shkoj deri atij? Duhen para, një vizë apo firman.
– Kam biseduar me Ministrinë e Arësimit. Në princip ata janë gati të financojnë por prisnin që të shkoja unë. Do tu them që do të shkosh ti. Ky është një mision shkencor.
– Unë vërtet i kam studjuar dorëshkrimet e vjetra por nuk kam bërë asnjë mision shkencor. A do e kryej vallë?…
– Ki besim. Ti je inteligjent dhe greqishten e vjetër e di më mirë se gjithë të tjerët. Do ti shkruaj dhe konsullit tonë Sover në Janinë për vajtjen atje. Koha nuk pret. Në fillim të pranverës duhet të nisesh sa të merret financimi.
– Vetëm?
– Sigurisht vetëm! Qeveria nuk ka aq para për dy persona.
Lui Dyshen, shefi i dorëshkrimeve të vjetra, e pa drejt e në sy dhe e pështolli me krahët e tij.
– S’di a do t’ia dal mbanë profesor!
Por Dyshen vetëm tundi kokën dhe bëri të largohej.
– Do të njoftoj sa të marr njoftimin nga ministria! E kisha ëndërr të shkoja por tashmë këtë ëndërr do ta realizosh ti, – dhe pasi u ndanë, ai u largua nga fundi i kolonadave të Sorbonës deri sa humbi nëpër to.
Ato ditë Albert Bone u hodhi një sy librave që flisnin për dorëshkrimet e vjetra bizantine si dhe të zbulonte se ç’përfaqësonte Shqipëria në atë kohë; nëse kishte ndonjë linjë hekurudhore apo agjenci që siguronte udhëtimet drejt Shqipërisë. E vetmja gjë që gjeti ishte se anija austriake “Llojd” kalonte nga Trieste dhe bënte një ndalesë të vogël në Korfuz. Që andej mund të shkonte pastaj në Beligrad. Ndërkohë rishikoi dhe gjithë botimet mbi dorëshkrimet e vjetra, duke nisur që nga dorëshkrimet e para që gjendeshin në Vatikan. Gjithë ato ditë u mbyll në Bibliotekën Nacionale dhe mori plot shënime paleografike që i duheshin para se ti hynte këtij studimi. Në fakt, mjeshtri Dyshen kishte frikë se mos për ekzistencën e këtij kodiku ishte informuar dhe paleografi autriak Tielshendorf, i cili para disa kohësh kishte qenë në manastirin e Shën Katerinës, në Sinai dhe i kishte bërë të njohur botës shkencore një nga kodikët më të vjetër të botës. Ja pse ai nxitonte që misioni të kryhej sa më parë.
Në fund të shkurtit u bë gati. Më së fundi ministria e Arësimit kishte siguruar fondin e udhëtimit. Do të nisej të hënën e ardhshme. Me vete do të merrte dhe një hartë të Epirit që e kishte gjetur në Bibliotekën Nacionale. Librat e udhëtarëve dhe historianëve të njohur si Ami Bué, Cyprien Robert, Pouqueville, Hecquart e Dozon e kishin ndihmuar që ta kuptonte më mirë natyrën shqiptare, historinë dhe karakterin e këtij populli. Shkrimet e tyre mbi udhëtimet në Shqipëri ishin tashmë një informacion i bollshëm për të.
Në fillim të marsit, bashkë me çantën dhe një baulle ku kishte futur plaçkat dhe ca këpucë të forta për udhëtimin, busullën, një hartë të kartografit gjerman Kiepert etj., mori trenin në stacionin e Lionit për të zbritur drejt Marsejës. Bënte ftohtë dhe një shi i imët kishte filluar. Rruga ishte e gjatë. Në Marsejë i hipi një anije marsejeze që shkonte në Mesina dhe që andej do përpiqej të gjente anijen me avull “Llojd” që shkonte në Trieste dhe që andej të hidhej në Korfuz. Katër ditë më vonë, kur iu afrua Korfuzit një fllad i freskët përkedhelte valët e detit. Përballë tij pikasi brigjet shqiptare dhe ato male të larta e të thepisura që takonin retë meqë ato ishin ulur fare poshtë. Vështronte brigjet shqiptare dhe imagjinoi për një çast legjionet e Cezarit kur kishin zbarkuar për të ndjekur ushtrinë e Pompeut, luftën e gjatë të legjioneve romake në fushën e Durrësit dhe përndjekjen e Pompeut gjer në Farsale të Maqedonisë, ku më së fundi e kishte mundur. Pas Cezarit, më 1085 kishte zbarkuar Robert Guiscard me ushtrinë e tij dhe të birin, Bohemondin e famshëm për të rrethuar kështjellën e Durrësit dhe thyer trupat bizantine të bazileusit Aleks i Parë. Në fletoret e tij kishte shënuar dhe një fakt interesant: Sharli i Parë i anzhuinëve, kishte zbarkuar pikërisht këtu më 1272dhe ishte proklamuar njëzëri nga princat shqiptarë si “Mbret i Napolit dhe i Shqipërisë”.
Sapo zbriti në Korfuz mori një drogman dhe u nis me kuaj në Janinë për të takuar konsullin francez Sover, i cili menjëherë e pajisi me një firman nga guvernatori i Janinës si dhe një letër për mitropolitin dhe kështu, me letrat me vete iu drejtua Vlorës ku si drogman mori një djalosh të ri e të fuqishëm që e bënte shpesh rrugën e Beratit. Dy ditë më vonë hipur mbi kuaj, një pasdite ata u nisën drejt Beratit. Drogmani quhej Petro Mersini dhe ishte i njohur për zgjuarësinë dhe kurajon e tij. Atë e kërkonin gjithnjë për të shoqëruar njerëz të rëndësishëm, udhëtarë që vinin nga larg.
Në mbrëmje kishin arritur në manastirin e Ardenicës dhe të nesërmen ishin nisur që në mëngjes herët drejt Beratit. Udha ishte e gjatë. Drekën e kishin ngrënë jo larg Beratit. Kur iu afruan qytetit, Alberti ndaloi një çast duke parë i mahnitur atë qytet të vogël mesjetar që i ngjitej një kodrine të lartë ku në majë ngriheshin muret e trashë të një kështjelle dymijëvjeçare. Po, ishte kështjella e Beratit siç e quanin turqit, apo Belgradit siç quhej shekuj më parë. Në fakt ky qytet i ngritur majë asaj kodrine në kohët e hershme ishte quajtur Antipatria.
Atë ditë frynte erë dhe për një çast mendoi për atë që i kishte ndodhur bashkëpatriotit të tij të kohëve të hershme, Hygë Mjekërkuqi, kalorësit të famshëm të mbretit të Napolit, Sharli i Parë i anzhuinëve, i cili e kishte dërguar të mposhtëte garnizonin bizantin të Beratit që mbahej ende në këmbë. Në vitin 1274, shumë bastione bizantine kishin rënë rradhazi, njëri pas tjetrit. Dy vjet më parë, mbreti Sharl kishte bërë aleancë me princat shqiptarë të principatave të ndryshme duke u dhënë dhe tituj nderi, çka shqiptarëve u kishte pëlqyer. Në fakt dhe ata ishin lodhur nga shtypja e gjatë bizantine dhe kërkonin një aleat të ri e të fuqishëm që të mund ta drejtonin vetë Albaninë dhe të ringrinin kishat e rrënuara. Disa princa shqiptarë shkuan madje në Napoli për të festuar atë lidhje të shqiptarëve me anzhuinët. Sharli ishte biri i mbretit francez Louis IX, i cili dikur kishte ndërmarrë kryqëzatën drejt Jeruzalemit për të çliruar varrin e Shenjtë por rrugës, kur kishte zbritur në bregun afrikan, atje kishte vdekur. Kështu Filipi, vëllai i Sharlit, u kthye të marrë kurorën e Francës dhe të varrosë atin e tyre. Ndërkohë pas kthimit nga Jeruzalemi, meqë u martua dhe u bë princ i Anzhusë, Sharli zbarkoi në veriun italian, takoi Papën në Vatikan, i cili meqë donte ta hiqte qafe mbretin Hohenstafen të perandorisë romano-gjermanike e kurorëzoi mbret të Napolit. Pas një lufte të ashpër me forcat e Hohenstafen, Sharli kishte hyrë në Napoli dhe ishte shpallur mbret.
Alberti shkonte mbi kalë dhe mendonte për fatin e keq të Hygë Mjekërkuqit, i cili gjatë sulmit mbi kështjellë ishte kapur rob. Hygë kishte qenë i sigurtë në fuqinë e shpatës së tij, pasi asnjë kalorës nuk e kishte thyer deri atëherë. Shkonte të pushtonte bastionin bizantin që ishte në Beligrad ku shumica e ushtarëve ishin mbyllur brenda kështjellës. Duke vështruar qytetin që i shfaqej përpara mendoi se me siguri këtej kishte kaluar i shkreti Hygë. Në këmbët e kalasë shquheshin tani minaretë e xhamive turke. Ç’kishte ndodhur me kalorësin Hygë? A flitej më në popull për frëngun Mjekërkuqi? Kronikanët tregonin se sapo kishte zbarkuar me anijen e tij në Vlorë, Hygë kishte marshuar menjëherë drejt Beratit. Kur ishin afruar, në anën tjetër të lumit, ky qytet dukej si një qytet i vdekur, pasi banorët ishin strukur të gjithë nëpër shtëpitë e tyre prej guri dhe prisnin me frikë hatanë e luftës. Hygë kishte pritur të qetësohej lumi e pastaj të sulmonte. Dhe ashtu ndodhi. Ditën e tretë, sapo rrebeshi pushoi, ata u futën në lumë dhe kërkuan të dalin në bregun tjetër, poshtë kalasë, pa menduar se atje, të fshehur, i prisnin bizantinët me heshtat e tyre. Më kot Hygë i jepte zemër ushtrisë së tij. Gjithnjë në krye, nuk kaloi shumë dhe pasditen e asaj dite papritur Hygë ra në pusi, u rrëzua nga kali dhe u zu rob nga bizantinët. Kur panë komandantin e tyre legjendar që ra rob ashtu të lidhur nën mëshirën e shpatës, anzhuinët menjëherë u ndalën dhe u kthyen të shastisur në bregun tjetër nga kapja e heroit të tyre. Me të marrë vesh lajmin, mbreti Sharl premtoi menjëherë shumë para dhe bizantinët e liruan. Më së fundi ushtria anzhuine u kthye drejt Vlorës për të marrë anijet që kishin lënë atje.
Kishte kaluar pothuaj një çerek ore kur ata kaluan urën dhe hynë në qytet. Albert Boné u habit menjëherë me ato shtëpi të vogla, njëra mbi tjetrën, me ato shtëpi të bardha dhe dritare të mëdha përballë lumit, në atë faqe të kodrinës shkëmbore që ngjitej deri lart, ku shfaqeshin hijerëndë bedenat e kështjellës mesjetare. Poshtë xhamisë njerëzit dhe karrot lëviznin duke iu ngjitur një morie rrugicash që shkonin në të majtë e në të djathtë, të gjitha në kalldrëm dhe të ngushta sa mund të kalonin vetëm dy njerëz apo ndonjë kalorës, ndërsa rruga kryesore, më e gjerë, të çonte drejt qendrës së qytetit dhe shtëpisë së madhe të guvernatorit. Pikërisht aty rruga devijonte dhe fillonte ti ngjitej të përpjetës drejt kështjellës.
Tashmë ecnin në këmbë dhe Petro përpara tërhiqte kuajt. Njerëzit që kalonin pranë, qëndronin duke e shikuar me kureshtje këtë të huaj që vinte në qytetin e tyre. Më pas morën në të djathtë duke hyrë në një rrugicë më të vogël dhe pas pak ndalën, jo larg një minareje. Ishte shtëpia ku do të zinin hotel për ato ditë. Pasi siguruan dhomën, Petro i tha se do ishte mirë që vizitën e parë ta bënin tek guvernatori turk. Dhe ashtu bënë. Sa lanë plaçkat dhe lidhën kuajt, menjëherë shkuan në këmbë tek guvernatori. Ishte një tip shtatlartë e thatim me qylafin e tij dhe ca sy të vegjël që të zhbironin me shikimin e parë. Ai u uroi mirëserdhjen dhe pasi lexoi letrën e konsullit, qeshi me kënaqësi.
– Zoti Sover është një mik i Turqisë… E kam takuar vjet në Janinë! Zotëri i madh!
Guvernatori kishte shërbyer më parë në Peloponez dhe e dinte greqishten. Ndërkohë shërbyesi i tij u afroi kafetë e mirëserardhjes. Turku po fliste për forcën e Perandorisë në këto anë të Adriatikut dhe Jonit. Ndër të tjera kërkoi tu vinte një xhandar me vete gjatë ditëve që do të rrinin në Berat, por Alberti e kundërshtoi…
– Faleminderit zoti guvernator por ne do kemi punë veç me mitropolitin… Fjala është për disa informata rreth Beratit dhe të kaluarës së tij historike… Kjo kështjellë mbart shumë histori!
– Po zotëri, por historia më e lavdishme është ajo e Perandorisë dhe padishahut tonë të madh, – shtoi ai duke buzëqeshur me një krenari të dukshme.
Pasi u përshëndetën, të lodhur u kthyen në dhomë. Një shi i lehtë nisi të bjerë.
* * *
Nuk kishte aguar ende kur u dëgjua zëri i muezinit, një zë i çjerrë që dukej se mezi dilte nga gryka e atij të mjeri. Ngriti kokën një çast dhe u kthye në anën tjetër. Jo, ishte ende natë dhe donte të flinte, por lutja e tij nuk po e linte. Mbuloi kokën me velenxën që kishte hedhur por lutja fetare përsëri dëgjohej dhe ashtu i dorëzuar, priti deri sa ajo të mbaronte në monotoninë e vet. Kur e pa se gjumi i iku, u ngrit dhe nxori kokën në dritare duke kërkuar hijen e minaresë që u shfaq. Nga ana e lumit për një çast pa hijen e deformuar të muezinit, e cila pas pak u zhduk në errësirë. Më pas, një dritë e bardhë bëri të shfaqeshin ngadalë konturet e qytetit. Në fillim çatitë e më pas shtëpitë që ngriheshin tutje një mbi një. Që larg vinte zhurma e lumit Osum që vërshonte gjithë rrëmbim pas shirave të mëdha që kishin rënë ato ditë.
Duke menduar këto, Alberti u vesh dhe doli nga pragu i gurtë i shtëpisë duke iu drejtuar metropolisë jo larg, në zonën e Kalasë duke hedhur këmbët në kalldrëmet e rrugicave që dredhonin e shndrisnin nga drita e bardhë e mëngjesit mbi gurët e mëdhenj e të lagur. “Kushedi sa këmbë njerëzish kanë shkelur mbi këto gurë”, mendoi ai, këmbësorë, kuaj, ushtarë bizantinë, serbë, maqedonas, bullgarë, latinë e më vonë turq e aziatikë, të cilët prej kohësh nuk ekzistonin më, ndërsa gurët ishin po aty. Dhe vërtet, gurët veç lëmoheshin dhe bëheshin edhe më të bukur nga vesa. “Po, mendoi ai, këtej kishte kaluar dhe Hygë Mjekërkuqi, por fati i tij kishte qenë jo i lavdishëm. Shikonte gurët dhe papritur i shfaqej figura e atij gjigandi të lidhur me litarë që e tërhiqnin drejt torrës së komandantit bizantin në cep të kalasë, jo larg kishës ku ndodhej tani metropolia.
* *.*
I prirë nga Petro ata kishin marrë rrugën lart, drejt kështjellës. Sa më shumë ngjiteshin dhe kthente kokën, aq më i bukur u dukej gjithçka përreth. Tutje shfaqej madhështor mali i Tomorrit dhe ballë tij ai i Shpiragut. Kur kapërcyen murin rrethues të kështjellës dhe hynë në oborr, disa njerëz kishin rrethuar mitropolitin. Ishte një burrë shtatmadh rreth të shtatëdhjetave dhe me një shëndet të mirë çka dukej nga faqet e tij të kuqe. Sapo i pa, ai ndaloi së foluri dhe bëri dy hapa drejtë sapo ardhurit. E kuptoi se duhej të ishte frëngu që priste të vinte sepse ishte veshur alla frënga dhe mbante një kasketë në kokë.
– Mirëserardhe zotëri! – foli ai në greqisht.
– Gëzohem që ju takoj hirësi! – ia ktheu Alberti po në greqisht.
Me fytyrë të qeshur mitropoliti u kthye nga njerëzit rrotull duke shtuar:
– Zoteria n’a vjen nga Franca! Bota e përparuar nuk e harron vendin tonë! – dhe duke i zgjatur dorën e përshëndeti.
Kishte një mjekër të gjatë e të bardhë dhe në qafë mbante një kryq të madh argjendi si dhe një emblemë kishtare gdhendur bukur po në argjend.
– Ju prisja para tre ditëve siç më kishte njohtuar konsulli juaj!
– Mu desh të qëndroj pak në Korfuz dhe pastaj të kthehesha në Vlorë.
– Lumturisht Zoti u solli në kohë të bukur se deri dje shirat nuk pushonin.
Dhe pastaj duke iu kthyer besimtarëve rrotull, shtoi:
– Do më falni të qëndroj pak me mikun e huaj, – dhe bëri nga porta e madhe e kishës me dorën mbi supin e tij.
Duke ecur, i hodhi një vështrim të gjatë:
– Ju kujtoja më të vjetër por ju qenkeni shumë i ri!
– Jo dhe aq, – u përgjegj Alberti duke qeshur.
Sapo hynë brenda Alberti vështroi nga salla dhe bangot e gjata e të vjetra ku uleshin njerëzit. Përballë kishte një ikonostas të zbukuruar me ikona mjaft të bukura. Kubeja ishte e lartë dhe rrozasat ishin prej xhamash me ngjyra. Dy afreskë të mëdhenj shquheshin në të dy anët.
– Kjo është kisha jonë e shenjtë, – tha mitropoliti por jo më e vjetra. Lumturisht disa kanë mbetur pas dyndjes së turkut të madh, por shyqyr Zotit, – uli zërin ai, – tani nuk po jetojmë nën thikën e tyre.
Sa hynë brenda në kabinetin e mitropolitit shquhej një bibliotekë e madhe me libra të shumtë, të lidhura bukur me lëkurë. Anash bibliotekës disa ikona të tjera shkëlqenin nga ngjyra e tyre e kuqe. Njëra prej tyre, më e madhja, ishte Shën Gjergji mbi kalë duke vrarë dragoin.
– Qenka vërtetë shumë e bukur, – shtoi epigrafisti.
– Po, edhe mua më pëlqen shumë. Në kishat tona ka shumë vepra të mëdha, veçanërisht afreske të piktorëve të njohur si Onufri, Selenicasi, Shpataraku e Zografët… Të gjithë i shërbyen kishës deri në vdekjen e tyre.
Alberti filloi të shikonte librat e vjetër, mori një në duar, pastaj një tjetër. Ishte një kodik i ri me një mbulesë metali të rrahur.
– Janë libra të vjetër për historinë e kishës helene por dhe për historinë e gjeografinë në gjuhë latine. Ka botime që nga shekulli XVII. Por librat e shenjtë për të cilat interesohesh, i kemi këndej, – tha mitropoliti dhe hapi një të ndarë në krahë të bibliotekës që të çonte në një dhome me një kamare jashtë. Kishte kodikë që ishin vendosur pranë njëri-tjetrit, libra psallmesh apo të ungjillorëve.
Ndërkohë dhjaku u afrua dhe mitropoliti e porositi:
– Silli diçka për mirëseardhje mikut tonë, – dhe duke u kthyer nga Alberti, shtoi:
– Mund të punosh këtu.
– Faleminderit hirësi! – tha ai. – Jam shumë i kënaqur që më krijuat mundësinë të punoj në kishën tuaj. Dje dita n’a shkoi rrugë por sot do ti shoh me shumë dëshirë.
– Librat e shenjtë janë gjithnjë të bukur e pasionante. Edhe unë do doja të merresha shumë me to, por punët e kishës dhe hallet që kemi me turqit s’më lenë kohë të merrem me to. Kushedi një ditë… – dhe duke i rrahur supet, shtoi:
– Punë të mbarë!
Ndërkohë dy besimtarë i bënë shenjë mitropolitit.
– Më ndje zotëria juaj, më kërkon guvernatori, si duket për ardhjen tuaj. Dhjaku im do të çojë tek biblioteka dhe ndërkohë ju filloni, – i tha Albertit dhe doli.
Mitropoliti bëri nga porta dhe dhjaku e ndoqi duke i bërë shenjë Albertit se do të kthehej sa ta përcillte.
Më së fund kishte mbërritur aty ku profesori i tij e kishte nisur për të gjetur kodikun e shenjtë. Hoqi çantën nga krahu dhe u hodhi një sy librave. Kishte jo pak libra të shenjtë, disa me kapakë metali, të tjerë me kapakë të trashë lëkure që kushedi sa kohë nuk ishin hapur. Shumica qenë mbuluar nga pluhuri. U ul pranë tavolinës, vuri çantën, nxorri pendën dhe kallamarin, hapi fletoren dhe afroi një nga librat duke nisur ta shfletonte gjithë kërshëri. Ishte i lumtur që më së fundi kishte mbërritur aty ku Dyshen shpresonte të gjente kodikun e ngjashëm të Patmosit. Menjëherë i ranë në sy miniaturat plot ngjyra, por dukej që ishte një ungjill jo aq i vjetër si ata që kërkonte.
Atë ditë kaloi nëpër duar një pjesë të librave që ishin grumbulluar gjatë më shumë se tre shekujsh. Disa prej tyre ishin ungjij interesantë, por të gjithë të vonët, me një fjalë të shekujve XII, XIII e XV. Shfletonte ungjijtë, merrte shënime e vazhdonte përkulur mbi to pa e ndjerë kohën që kalonte.
Ajo ditë kishte qëlluar ditë pazari dhe në qytet qe hapur fjala se kishte mbritur një frëng që larg nga Franca. Njerëzit kishin parë Albertin dhe Petron që ecnin nëpër rrugë dhe kureshtarë siç ishin kishin filluar të flisnin: “Po frëngu ç’do këtu? Ç’dreqin kërkon mes turqve? – Hë de ç’do? – përgjigjej tjetri. – Një Zot e di, – shtonte dikush tjetër…- Thonë se ka ardhur të kërkojë një thesar. – Thesar? Mos është tregëtar ikonash? – Thonë se do marrë Kryqin e Madh në Metropoli që ta çojë në Jeruzalem…
Dreka kishte kaluar me kohë dhe në errësirën e bibliotekës u detyrua të ndizte shandanët. Një nga raftet ishte mbyllur me kyç. Pyeti dhjakun për mitropolitin ai i tha se ai nuk ishte kthyer ende pasi i duhej të shkonte në kishat matanë lumit, por sidoqoftë duhej të vinte nga çasti në çast.
Nën dritën e shandanit Alberti vazhdonte të shkruante. Linte një dorëshkrim e merrte një ungjill tjetër. E kishte harruar urinë. Nja dy herë Petro ishte shfaqur tek dera por nuk e kishte shqetësuar. Me udhëtarët e huaj ishte mësuar të priste. Po, Alberti e kishte harruar fare nocionin e kohës. Çfarë ore ishte? Vallë kishte perënduar? Ndërkohë ai përkulej mbi fjalët, vështronte me kujdes miniaturat, shënonte përsëri mbi fletore që asnjë detaj mos ti shpëtonte. Pas pak porta e bibliotekës u hap dhe ja ku u shfaq Sofia, shërbyesja e kishës, ku në dritën e shandanit, ajo figurë ovale dhe e ëmbël iu duk e ngjashme me një nga ato tablotë e piktorit Georges de la Tour. Po, ngjante jo pak me figurën e pikturuartë Maria Madalenës, mëkatores së famshme që u përgjërua për Jezunë. U shtang një çast nga ajo bukuri që i ishte shfaqur ashtu papritur. Dukej sikur t’i ishte shfaqur vetë ëngjëlli. O zot, sa e bukur, mendoi menjëherë me vete.
– Imzot Anastasi ju fton të hani darkën! – i folia ajo me atë zë të ëmbël.
– Ja, erdha – pëshpërit ai dhe mbeti përsëri i shtangur para fytyrës së saj.
Ajo buzëqeshi. Po kështu dhe ai. Ishte hutuar. U habit që në këtë vend kaq të largët të kishte fytyra kaq të bukura që rrallë i gjeje në Perëndim.
Kur hyri në sallonin e ngrënies tryeza tashmë ishte shtruar. Pjatat, gotat prej metali dhe një poçe e madhe me verë ishin vendosur në tavolinë mbi një napë të qëndisur.
– Mik i nderuar. Sot do të provoni një gjellë të veçantë të Beratit, – tha mitropoliti dhe i mbushi gotën me verë.
Duke qeshur vazhdoi:
– Më së fundi dhe kodikët e vjetër po i shikoni.
– Ah, po, jam shumë i gëzuar dhe ju jam mirënjohës Imzot… Ishin ungjij të bukur. Në fakt po kërkoj një kodik të ngjashëm me atë të Patmosit.
– Kodik me membranë?
– Po, në parshëmen, siç i themi ne… ju keni informuar për të në një revistë të Korfuzit.
– Ah po… duhet kërkuar, ndoshta në kishën e Shën Todhrit apo të Shën Nikola a diku tjetër. Nuk më kujtohet se ku. Por ndoshta do ta gjeni.
Atë natë qëndruan deri vonë. Mitropoliti kishte qef të tregonte për mitropolinë e tij, kishat që kishte nën urdhër, zgjimin e besimtarëve që tani disi fshehurazi mbushnin gjithnjë e më shumë kishat, por Alberti e kishte mendjen veç tek dorëshkrimi i vjetër që ende nuk i kishte rënë në dorë. Dhe koha shkonte.
Ata dolën vonë nga porta e kishës. Petro kishte ngrënë diçka me dhjakun e mirë. Ishte një mbrëmje e freskët. Po zbrisnin poshtë kur tre xhandarë u dolën përpara dhe i ndaluan. E panë se kishin të bënin me një të huaj.
– Po ju nga shkoni kështu nëpër natë! – tha njëri nga xhandarët duke iu drejtuar Petros.
– Zotëria është frëng, – u hodh Petro…
Xhandari po i vinte rrotull Albertit duke e parë me dyshim.
– Dje ishte tek guvernatori, mos kini merak se është mik i tij, – vazhdoi Petro.
Sapo tha këto fjalë xhandari ndaloi, ndërkohë që tjetri qeshi dhe shtoi:
– Ja dhe një frëng nga anët tona! Shkoni, shkoni!
* * *
Të nesërmen që në ag u dëgjua zëri i muzeinit që lutej. U veshën shpejt dhe u nisën drejt mitropolisë së shenjtë. Paraditen e kaloi atje, mes librave të bibliotekës, të cilat i kaloi me rradhë por kodikun e vjetër ende nuk po e gjente. Ku të ishte vallë? Me siguri mitropoliti duhej te dinte diçka, se ai vetë e kishte parë… apo e kishte si informacion nga dikush tjetër? Përse vallë nuk ruhej në mitropoli por në ndonjë nga kishat ? – mendonte ai. Mos vallë mitropolit Anastasi ia fshihte? Ç’të bënte? E vetmja mënyrë ishte të pyeste dhe të kërkonte ndër kishat e mitropolisë.
Nga dreka e la mitropolinë për të ngrënë diçka në një bujtinë të vjetër dhe ashtu i trishtuar, tek zbrisnin vështruan një karrocë e çuditëshme me një mbulesë druri dhe dërrasa të holla që po kalonte pranë tyre. Dërrasat linin të shihej se ç’kishte brenda. U çudit kur pikasi fytyra vajzash të reja, me shamitë mbi kokat e tyre që u ngjanin atyre të haremeve turke të Stambollit. Dhe vërtet, ato fytyra të trishta por mjaft të bukura, ezmere dhe ndonjëra me një lëkurë të bardhë ishin pikërisht vajza haremi.
Petro e pikasi që frëngu po shikonte nga to si i shastisur dhe i foli:
– Janë vajzat e haremit të guvernatorit!
– Po nga vijnë kështu?
– Herë-herë i sjellin nga Janina. Thonë se guvernatori ka një harem të madh me 24 vajza.
– Shqiptare?
– Ah, jo, – qeshi Petro. – Po të ishin shqiptare guvernatorin do ta kishin vrarë brenda ditës. Gratë shqiptare janë të paprekshme nga të tjerët dhe këtë turku e di mirë. Më së shumti janë çirkize, armene apo sllave.
Karroca po largohej drejt haremllëkut dhe Alberti tundi kokën i habitur. Dukej që ato po shkonin ti bashkoheshin haremit. Papritur u gjendën ballë një xhamie. Ngado mbretëronte një qetësi e çuditshme. Alberti e vështronte me habi pasi me majën e rrëzuar kushedi nga ç’rrufe dukej dhe si një xhami e që njëkohësisht të jepte pamjen e një ndërtesë ushtarake, meqë orë e çast aty hynin e dilnin xhandarë turq. Një oficer barkmadh që doli papritur, u hodhi një vështrim të vëngër duke dyshuar se ky i huaj duhej të ishte me siguri ndonjë spiun i latinëve.
– Populli e quan Xhamia Mbret! – tha Petro… në fakt e quajnë dhe Xhamia e Sulltanit, pasi këtë xhami e ka ndërtuar Ahmet Kurt Pasha dhe është nga më të vjetrat në këto anë.
Pastaj morën majtas dhe u drejtuan nga rruga e hebrenjve siç i thonin. Ndodhej pikërisht në kufirin që ndante kalanë me lagjen e kristianëve dhe qytetin poshtë me shtëpinë e guvernatorit, xhaminë e Sulejmanit, xhaminë e Kuqe, pazarin dhe xhaminë e Beqarit.
– Po xhaminë buzë lumit pse e quajnë xhamia e Beqarit, – e pyeti Alberti.
Petro ngriti supet.
– Për këtë pyet më mirë mitropolitin apo guvernatorin… Mbase ndonjë histori beqari që do jetë vrarë se ka mbrojtur fjalën e Profetit.
Dikur në Berat hebrejtë kishin qenë të shumtë, por më vonë, pas historisë së Svabatai Zvei që e quajti veten mesi kur komuniteti i tyre u shtua, me vdekjen e tij hebrejtë u rralluan në Berat. Sidoqoftë në mjaft fshatra përreth kishte hebrej që jetonin mes shqiptarëve, siç ishte dhe një fshat që i thonin fshati i Davidit. Megjithëse sinagoga për ta ishte në Janinë, jo rrallë, hebrejtë shkonin atje në raste martesash apo vdekjesh të të afërmve të tyre. Ishte një komunitet i mbyllët, që shpesh martoheshin mes tyre, me shtëpitë ngjitur me njëri-tjetrin dhe dyqanet më poshtë, meqë njiheshin si tregëtarë të zotë. Tregëtonin lëkura, stofra e kinkalerish të shumta që i merrnin në portet e Vlorës apo të Korfuzit e që vinin nga Trieste, Bari e Marseja. I pari i tyre apo shefi i komunitetit, Efraimi, një tregëtar stofrash që tregëtinë më të madhe e bënte me Janinën dhe Selanikun. E kishte bërë mik guvernatorin turk dhe dinte ta shpërblente për sigurinë që i krijohej gjithë hebrejve të kazasë.
Që një natë më parë Alberti kishte dërguar Petron me qëllim që ta lajmëronte se të nesërmen do ti bënte një vizitë. Dhe hebreu e priste. Sigurisht, ekzistenca e hebrejve këtu e bëri kureshtar por sidoqoftë donte ta takonte se kushedi, hebreu mund ti thoshte ndonjë gjë rreth librave të shenjtë që kërkonte. Kur hynë në oborr, Efraimi, i pikasi që lart dritares dhe zbriti menjëherë. Kishte veshur një xhaketë lëkure, një palë pantallona të fryra dhe fytyra e tij shkëlqente nga shëndeti.
– Bien venu! – i uroi ai mirëserdhjen francezit dhe u futën në dhomën ku binin në sy nja dy litografi me fytyrën e Abrahamit dhe librit të Toras dhe poshtë tyre një tip komodine e gjatë ku sipër dukeshin dy shandanë “hanukkah” të stilit hebraik dhe një libër që dukej se ishin psallmet e tyre.
– Frëngjishten e flisni bukur, – tha Alberti.
– E kam mësuar në Janinë, – u përgjegj me një lloj krenarie hebreu.
Pas pak, gruaja e Efraimit erdhi dhe solli kafetë dhe dy tasa të vegjël reçeli.
– E kemi zakon që fiqtë ti bëjmë dhe reçel! – tha duke qeshur hebreu.
Alberti tundi kokën, rrufiti kafenë dhe pas pak e pyeti:
– Kam dy ditë që kam ardhur dhe jam mik tek mitropoliti. Qyteti duket mjaft i bukur dhe pamja është e shkëlqyer me këtë lum që shkon poshtë tij.
– Edhe neve na pëlqen prandaj dhe jemi vendosur këtu gjatë më shumë se tre shekuj… Madje në malin e Tomorrit, në majë, kemi varrin e hebreut të madh.
– Kujt kështu?
– Thonë se aty është varri i Sabvatai Zvei që u vra nga agjentët e Sulltanit.
– Kur kështu?
– Më shumë se një shekull më parë. Zvei ishte një hebre nga Smirna që tha se ishte mesia dhe hebrejtë e Europës e ndoqën pas. Sulltani e kapi në Stamboll dhe i tha: “Ose do të pres kokën, ose do të bëhesh musliman”. Dhe ai zgjodhi çallmën, por nuk i mohoi ritet tona.
– Zoti Efraim, kam ardhur në Berat për të gjetur një dorëshkrim të vjetër “purpureus”, një kodik me ungjijtë e apostujve. Eshtë një libër i rrallë por që ende s’po e gjej. Kam parë në librat e kishës por nuk gjendet. Nuk di nëse ka humbur apo fshihet diku. Mbase të ka rënë në vesh ndonjë lajm për të?
Efraimi u mendua një çast dhe tundi kokën në shenjë mohimi.
– Di që për mesha të mesha e nxirrnin një libër të shenjtë por vetë nuk e kam parë. Sa për dorëshkrimin që thoni s’di ç’të them. Mitropoli është mik i librit dhe i arteve dhe ai duhet ta dijë mirë këtë.
– Po ku tjetër mund të kërkoj? Si thoni?
Hebreu u mendua një çast dhe pastaj shtoi:
– Do ishte mirë të shkoje të takoje priftin e vjetër të kishës së Shën Todhrit. Ai merret me ikonat dhe me librat e vjetër. Mbase mund të dijë diçka…
Alberti u çua dhe përshëndeti hebreun. Petro në oborr, ulur mbi një gur të vjetër po bënte një fyell me një copë dege ulliri. Sapo e pa u çua menjëherë dhe ndoqi frëngun bashkë me hebreun që e përcolli deri tek dera që dilte në rrugë.
Kur dolën, Alberti mendoi një çast dhe pastaj iu drejtua Petros.
– Eja të shkojmë njëherë në kishën e Shën Todhrit. E njeh ti priftin e kishës?
Petro tundi kokën në shenjë pohimi. U nisën dhe morën djathtas një nga rrugicat me kalldrëm.
* * *
Donte dhe dy orë të perëndonte kur mbërritën tek ajo kishë e vogël ngritur mbi gur në faqe të kodrinës. “Aty do ta gjesh”, – i kishte thënë hebreu tek po largohej. Dhe vërtet aty ishte sepse dera e kishës qe e hapur dhe një dritë e bukur dielli i jepte figurës së tij diçka hyjnore. Prifti ishte ulur në një tavolinë dhe po restauronte një afresk. Kishte qenë piktor dhe kishte zbukuruar disa kisha aty rrotull.
– Të kam sjellë një frëng, – i tha Petro kur hynë dhe e përshëndetën.
Prifti la penelin, fshiu duart dhe u ngrit i habitur për ardhjen e frëngut.
– Mirëserdhët!… Para dy ditësh dëgjova për ardhjen tuaj, – iu drejtua të huajit dhe shtrënguan duart.
Alberti vështroi me adhurim nga afresku në krah të priftit dhe pastaj nga ikona që kishte pranë.
– Më ishte dëmtuar kjo ikonë dhe po mundohem ta ndreq.
– Po ky afresk i kujt është? – pyeti Alberti duke hedhur sërish sytë nga afresku.
– I mjeshtrit të madh Onufri… këtu ka punuar dhe i biri i tij para se të ikte në kishën e Myzeqesë.
– Qenka vërtet shumë e bukur!… I jashtëzakonshëm!
– Kisha është dëmtuar nga një tërmet që ra para gjashtë vjetësh dhe kam frikë se shirat kur vazhdojnë gjatë, kullojnë nga të çarat dhe afresket dëmtohen.
Pastaj Alberti ktheu sytë në anën tjetër.
– Po ky tjetri i kujt është, i Onufrit?
Prifti pohoi me kokë.
– Duket që janë nga e njëjta dorë. Po ajo e kuqe e mrekullueshme!
Ata bënë disa hapa duke vëzhguar afresket si dhe një ikonë më tej. Pastaj Alberti ndaloi:
– Hebreu Efraim më tha se ju kopjoni dhe dorëshkrimet e vjetra.
– Ah, po, duhet… Lart në male, në kishat e fshatrave, kanë nevojë për librat e shenjtë dhe më duhet ti shkruaj për ta sepse jo rrallë ushtarët turq ua djegin.
– Çfarë librash janë?
– Katër Ungjillorët e shenjtë… Janë dhe Psalme apo kalendarët e festave të shenjta. Ndërsa librat e kishave këtu në qytet janë shumë të vjetër.
– A mund ta shoh?
– Sigurisht, – tha prifti dhe bëri përpara duke hyrë në një kthinë ku mori librin e shenjtë me një kapak të trashë lëkure. Dukej që ishte shumë i vjetër.
– Këtu janë të katër ungjillorët.
– I kujt shekulli është?
– Duhet të jetë i vjetër shumë. Thonë se është shkruar para se të dyndej turku drejt Ilirisë… Përpara ka patur një kapak metali të gdhendur në argjend, por ai u thye në disa vende dhe mu desh ti bëj një kapak lëkure.
Alberti tundi kokën. Pastaj, duke vështruar përsëri nga miniaturat e librit, shtoi:
– Unë kam ardhur thjesht për të parë një kodik të vjetër, shumë më të vjetër se ky, shkruar në një gjuhë të vjetër bizantinase. Fola me mitropolit Athanasin, por sidoqoftë, thashë të të pyesja vetë.
Kur u larguan dhe ecën ca, piakasën një varrezë afër një kishe tjetër, diku në një lloj livadhi me qy qeparizë të mëdhenj dhe tri dardha të mëdha, të egra, ku shquheshin me rradhë kryqet e varreve. Ishin varret e ortodoksëve. Alberti eci përpara i ndjekur nga Petro. Tutje, në cep, një plakë e veshur me të zeza pastronte barishtet e varrit. Pastaj ajo u ul dhe nisi ti fliste të vdekurit. Vështronte i habitur ato varre, ku njerëzit që kishin ardhur aty ditë më parë, dhe kishin lënë kush mollë, kush dardha, rrush, bajame të thata apo oriz me sheqer.
– Po këto? – pyeti i habitur Petron duke treguar nga rrushi dhe bajamet.
– Për të vdekurit zotëri…. Njerëzia thonë se të vdekurit duhet të kenë ç’të hanë se rruga për në botën e përtejme është e gjatë gjersa të shkojnë në Parajsë.
Dikush kishte mbi krye dhe ndonjë vazo të vjetër me ujë që si dukej familja ia kishte lënë aty të shuante etjen. Mbi një varr tjetër pikasi një kamare të vogël dhe u ul ta shohë se ç’ishte ajo dritare e vockël. Ngriti kokën dhe vështroi Petron në mënyrë pyetëse.
– Thonë se ato janë që të dallëndyshet që vijnë t’i lajmërojnë për pranverën dhe bilbilat për majin e bukur…
Më tutje një llambadhë. Ishte bota e të vdekurve ku në varre të tjerë nuk mugonin gjethet erëmira dhe petale lulesh.
Pas pak mbërritën në Mitropolinë e shenjtë. Anastasi kishte dalë poshtë në qytet dhe vetëm dhjaku ishte me ca besimtarë brenda në kishë ku luteshin dhe bënin kryqin. Alberti u fut sërrish në bibliotekë me shpresë që të kontrollonte përsëri mes gjithë atyre librave. Dhe ashtu i dëshpëruar nisi të kërkonte por kodiku nuk dukej gjëkundi. Psherëtiu thellë dhe një trisht i madh e kapi papritur. Vendosi të dalë, të marrë ajër dhe të kundrojë një çast atë diell që perëndonte, drita e të cilit kishte rënë mbi qytet. Shtyu derën dhe doli në sallën e madhe të kishës ku dalloi Sofian e bukur. Menjëherë iu afrua:
– Sofi, ku mund ta gjej murgun plak Kristo. Kështu më thanë që e quajnë.
– Ah, murgu… – shtoi ajo dhe i bëri shenjë ta ndiqte. Kapërcyen oborrin, dolën nga porta, ecën një copë udhë në kalldrëm dhe tek bordurat ajo u zgjat duke i treguar:
– Ja, atje duhet ta gjesh, në atë guvë të vjetër shkëmbi.
Alberti zgjati kokën dhe vërtet, poshtë pikasi atë guvë mbi një thepisje shkëmbore. Sofia u zgjat sërish dhe vetëm atëherë ai pikasi atë gjoks të njomë që doli pak nga rroba e saj. Sytë e tyre u pikëtakuan por ai i tërhoqi menjëherë.
– Po si mund të shkoj atje?
– Do merrni aty poshtë, – i tregoi ajo Petros, – dhe në monopatin e parë, zbrisni djathtas. Eshtë monopati që të çon tek guva.
Kur shkuan atje, murgun e gjetën duke fjetur. I shkreti plak mezi mbahej. Mjekra e tij e bardhë e tregonte sikur të ishte njëshekullor. Më kot ia prishën gjumin se plaku nuk u tha ndonjë gjë të madhe. Ai u përsëriti se gjithçka duhet të ishte në mitropoli. Madje shumë herë e kishte parë atë dorëshkrim të shkruar nga dora e Gjon Gojëartit e që dikur nxirrej çdo festë të dhjetorit, ku besimtarët e puthnin por që tashmë kishte shumë vite që atë dorëshkrim nuk e nxirrnin më.
* * *
Ishte dita e tretë dhe një trisht i madh e pushtoi. U kishte rënë anë e mbanë kishave, kishte takuar murgun, kishte pyetur një dhjak të kishës së Shën Mëhillit, pështetur tek një shkëmb i madh e që dikur kishte shërbyer në mitropoli. Kishte kohë që dergjej në shtrat. Plaku këmbëngulte: “Kërkoje se do ta gjesh në mitropoli!” Alberti e imagjinonte veten duke u kthyer duarbosh në Paris dhe atë çast kur mjeshtri i tij, profesor Dyshen do ta pyeste: “Hë, a e gjete kodikun e vjetër si të Patmosit? Pa tregoma njëherë?..”. Ndërsa ai qëndronte i heshtur para tij pa ditur ç’ti thoshte. Shpresa e fundit ishte në rrethinat e lagjes Mangalem buzë lumit, në hyrje të Urës së Vjetër mbi lumin Beratinos. Meqë i kishin thënë se atje kishte një ungjill të shekullit IV ishte hedhur me vrap dhe kishte gjetur një “vocable” të kishës “Fjetja e Virgjëreshës” Por kur e kishte marrë në duar gjithë emocion kishte pikasur se ishte tetë shekuj më i vonët, pra i shekullit XII, me 260 fletë “in-quatro” me një shkrim “corsive” me të katër ungjijtë ku në kryr kishte Kodet e Eusebes. Zhgënjimi ishte i madh e megjithatë ai kodik kishte vlerë historike.
Një natë më parë në ëndërr shikonte veç pergamenë, pa ditur se cili ishte ai që kishte gjetur. Diku iu shfaq fytyra e skribit që e kishte shkruar, kushedi në çfarë skriptoria. “Ky kodik është fjala e të madhit Zot”, thoshte zëri i tij. Por zëri papritur shuhej dhe të tjera miniatura i shfaqeshin, fjalë të shkruara në argjend, “onciale” në ngjyrë ari, shkruar mbi lëkurën e pergamenëve, kurora lulesh, arabeska, figura zodiake…
Ditë me rradhë në kërkim dhe ende asnjë gjurmë edhe pse mitropoliti ia kishte hapur dyert e sakristisë dhe të sallonit të madh. Shumë kodikë të vjetër ishin aty, por të gjithë ishin të katër-pesë shekujve të kaluar. E megjithatë dorëshkrimi i purpurt nuk dukej gjëkundi. Kë të pyeste? Kur pyeti sërish Anastasin ai kishte ngritur supet duke shtuar: “Kohët e fundit në Berat janë bërë luftra dhe gjysmë shekulli më parë Ali Pashai i Janinës desh e dogji Beratin. Mbase ka humbur!”
Vallë tregonte të vërtetën? Sytë e vegjël e të shndritshëm të mitropolitit dhe vështrimi i tij që i shmangej drejtpërdrejt e bënin të mendonte se ai dinte diçka. Vallë nuk ka dëshirë që një katolik të merret me një kodik të vjetër të kishës ortodokse dhe ti tregonte botës vlerën e një pasurie të tyre? Mbase kjo ishte dhe arsyeja?… Megjithatë shkoi përsëri drejt mitropolisë duke shkelur kalldrëmin e lëmuar të rrugës që i ngjitej kalasë. Duhej të kërkonte përsëri. Ishin shanset e fundit.
Ishte ditë meshe. Populli i kalasë dhe ortodoksët e ardhur nga rrethinat e kishin mbushur hollin e kishës. Anastasi psalte me atë zërin e tij të bukur si një bariton opere, ashtu me veshjen e tij të fisme. Ishte një orator i vërtetë. Populli e dëgjonte, e ndiqte në çdo lëvizje, ngrihej dhe bënte kryqin duke thënë “amin” dhe besimtarët e qytetit uleshin sërish. Kur mesha mbaroi, disa nga fetarët e rrethuan. Alberti u ul në një nga bangot e fundit duke pritur që njerëzit të dilnin dhe të takohej me të. Mitropoliti dukej në qef dhe fytyra i shkëlqente. Në asnjë nga ato ditë nuk e kishte parë kaq të qeshur. Dy gra të fundit bënë kryqin para tij dhe i puthën duart dhe robën e zezë e pastaj u larguan duke u përkulur. Vetëm atëherë Anastasi i bëri shenjë se po afrohej. Bëri disa hapa dhe ndali para tij duke i vendosur dorën mbi sup:
– Eja, më duket se do ti shohësh më në fund kodikët më të vjetër. E gjetëm çelësin e asaj kthine të fshehtë, – dhe duke qeshur lehtë i tregoi çelësin që nxorri nga xhepi. – Kishte kohë që ishte zhdukur.
Albertit i ndritën sytë. Vallë do ta shihte më në fund?
Me sa dukej prifti e kishte menduar gjatë këtë histori, ndoshta i kishte ardhur keq për këtë djalosh me fytyrë të paqtë dhe aq të ditur i ardhur nga kryeqyteti frëng.
– Shpresa nuk më kishte lënë ende, – shtoi Anastasi buzagaz dhe priu përpara duke i bërë shenjë që ta pasonte. Një portë gati e padukshme u hap në vendin e sakristisë dhe ja ku hynë në një dhomë të errët. Anthimi priu me një shandan të ndezur në dorë dhe e vendosi në mur. Vetëm tani Alberti pikasi atë dhomë me një raft dhe një dollap të madh nga ku mitropoliti nxorri disa kodikë të mbuluar me një cohë të zezë. I zbuloi dhe ia vendosi përpara.
– Ja ku i ke tani… – i tha me një ton triumfatori, – mund t’i shohësh sa kohë të duash.
E vështroi një çast si të donte ta lumturonte dhe pastaj vazhdoi:
– Kodikët e vjetër ka kohë që nuk i nxjerrim më… Tani më duhet të shkoj nga guvernatori ti jap nja dy peshqeshe se ka bërë synet djalin e tij.
– Synet!
Mitropoliti qeshi.
– Duhet ta kemi mirë me ta se jemi nën hyqmin e tyre… Nëse të duhet gjë, dhjakun këtu e ke dhe po ashtu edhe Sofian.
Sapo linte kthinën u kthye përsëri nga Alberti:
– Ah, mbrëmë më njoftuan nga manastiri i Ardencës dhe duhet të shkoj atje se ka vdekur një nga besimtarët tanë më të mirë, një nga murgjit e vjetër të Apollonisë.
Anastasi i rrahu krahët si për ti uruar punë të mbarë dhe u largua.
– Besoj të kthehem nesër në mbrëmje.
– Efkaristo poli! Faleminderit!- i tha Alberti duke qeshur, ndërkohë që ai po tërhiqte derën pas tij.
I mbetur vetëm në dhomë dhe nën atë dritë shandani, ai iu turr menjëherë kodikëve. Ju hodhi një sy me rradhë dhe zgjodhi më të vjetrin.
– Më së fundi, – pëshpërit me një gëzim të përmbajtur. “Këta duhet të jenë”! – dhe nisi të hapte kapakun e metaltë dhe të rrahur me figura shenjtorësh.
Fytyra i ndriste. Hapi menjëherë kapakun e argjendë e të rëndë të kodikut duke menduar se duhej të ishte ai për të cilin i kishte folur profesori i tij. Ndjeu zemrën ti rrihte. Mendoi për fatin e jashtëzakonshëm që kishte në duar një kodik të tillë. Sa filloi të hapte fletët e mëdha, pikasi miniaturat dhe oncialet e mëdha në atë pergamen ngjyrë vjollce, ku shkrimi i fjalëve pasonte njëra-tjetrën pa u ndarë mes tyre dhe që në gjuhën bizantine të skribëve quhej “continua”, pra që vijonte. Hapi çantën, nxorri dy fletore, bojën dhe penën e tij dhe menjëherë u ul të shkruante çfarë i shikonte syri. Po, gjithçka po e magjepste. Dhe kështu u afrua akoma më shumë nga drita e shandanit që të shihte më mirë. Dukej që skribi i panjohur, i cili nuk e kishte shkruar emrin e tij në dorëshkrim kishte kopjuar në fillim ungjillin e Shën Mateut. Shfletonte faqet duke i hapur me kujdes. E purpura vinte në ngjyrë vishnje të fortë, e ngjashme me atë të qershive. Ndaloi një çast duke menduar se cilit shekull duhej ti përkiste ky kodik: shekullit të V, VI, VII, apo VIII. Në fakt ai nuk e kishte parë kodikun e Patmosit që të bënte drejtpërdrejt krahasimet me të. Ajo që e afronte më shumë mënyrën e të shkruarit ishin disa faqe që kishte parë në një libër nga kodiku i bazilikës së Rossanos në Kalabri dhe që dorëshkrimin e quanin “Codex Rossanensiss”. Edhe ai kishte këtë ngjyrë në një vishnje të thellë; edhe ai kishte këto lloj gërmash të mëdha “onciale”, arabeska e miniatura si dhe figurat e ungjillorëve… I dukej sikur ti kishte bërë e njëjta dorë. Vallë ishte kështu?
Filloi të shkruante duke kërkuar nëpër fjalë të veçantën e këtij dorëshkrimi: ndonjë shkronjë apo thekse që nuk përdoreshin më në alfabetin e greqishtes së vjetër pas shekullit VI. Pastaj preku pergamenin që ta kuptonte se ç’lloj lëkure ishte përdorur. E pa në dritën e shandanit. Vallë ishte nga lëkurat e viçit?… Por pergameni ishte shumë fin dhe e kuptoi se ishte nga viçat e njomë që në gjuhën e paleografëve quheshin prej velini. Nga studimi i pergamenëve të vjetër kishte lexuar se si bëheshin pergamenët, si regjej lëkura, si thahej e pastaj pritej në formatet e letrës si dhe për scriptoriat ku dërgohej. Për një nga kodikët e scriptoria-ve të vjetra irlandeze ishin perdorur lëkurat e 150 viçave të therrur. Të tjerë bëheshin dhe me lëkurë keci. Pastaj preku gërmat me dorë. Mendoi: “Me siguri skribi i ka shkrirë më parë në ndonjë copë dërrase e pastaj i ka ngjitur këtu”. Në fakt ishte një diptik i kishës së Shën Gjergjit, por nuk dalloi asnjë datë. Më pas pikasi një “memento” të shkruar me sa dukej nga dora e një prifti, ku diku anash shkruhej se “Skuripeku i kishte bërë shërbime të mëdha kishës së Teologut dhe të Shën Gjergjit më 1356 ”. Më tutje teksti vazhdonte: “Atë vit, serbët po mësynin mbi Beligrad dhe qyteti s’mund të rezistonte. Duhej me çdo kusht të shpëtoheshin thesaret e kishës, objektet, kryqi, librat e shenjtë. Dhe Skuripeki i ishte përgjigjur thirrjes të “papas” Teodulos“ Shkrimi vazhdonte: “Me shpatullat e tyre ata ngjitën të 26 dorëshkrimet e çmuara që kishin kishat e Shën Gjergjit dhe ajo e Teologut dhe shkuan në mal.”
Ulur në atë tavolinë të rëndomtë ai imagjinoi ata dy njerëz të dikrshëm, veshur si mos më keq, që me kuaj i ngjiteshin malit për t’i ikur dyndjes barbare. Ecnin në furtunë duke nxituar gjithnjë e duke kthyer kokat me ankth se mos barbarët po i ndiqnin… Nën dritën e zbehtë, i detyruar të mos ngrinte kokën gjatë gjithë kohës Alberti vazhdoi me orë të tëra dhe kjo nuk e bezdiste pasi lodhjen s’po e ndjente ende. Një ngazëllim i jashtëzakonshëm e kishte pushtuar. Lumturisht do kishte dhe të nesërmen që të mbaronte shënimet rreth kodikëve. Ruajtur prej kaq kohe në kishë, kodikët ishin dëmtuar e megjithatë ato i kishin ruajtur hiret e tyre të dikurshme.
Në fletoren e tij ai vazhdonte të bënte përshkrimin e kodikut: “Kapaku është i argjendë, me një punë të lëvduar argjendarie që mban datën 1805 dhe brenda është dhe shënimi i mitropolit Anastasit. Eshtë një dorëshkrim me 190 fletë të qepura fort mes tyre”.
Faqet e para ishin të dëmtuara shumë. Gërmat ishin oksiduar dhe krimbat kishin bërë vrima ngado. Edhe ngjyra e purpurt kishte degraduar, por nga faqja 7, kodiku ruhej në një gjendje të shkëlqyer.
Pastaj nxorri një metër dhe nis të maste përmaset e fletëve të kodikut të cilat ishin në lartësinë e 0,314 m dhe me gjerësi 0.268, në faqe prej dy kollonash në bojë argjendi. Shkronjat prej ari ishin në titujt dhe në rreshtat e parë. Alberti vazhdoi të shkruante: “Nga shkrimi duket se jemi para dorëshkrimeve të ngjashme të fundit të shekullit V dhe të fillimit të shekullit të VI. Padyshim është më i vjetër se dorëshkrimi “Dioscorides” i Vjenës. Ka disa ngjashmëri me palimpsestin e Wolfenbuttel të shekullit V, madje dhe të një fragmenti palimpsest të ungjillit I,7 të Shën Petersburgut të shekullit VI, meqë teksti nuk ka asnjë theks dhe fjalët nuk janë të ndara”…
Papritmas ndjeu lodhje dhe për një çast shtriqi krahët. Megjithatë zemrën e kishte të lehtë. Sidoqoftë, mendoi, duhet të shoh dhe dorëshkrimin e Zakintos për të datuar sistemin grafik të shkrimit.
Kishte kaluar kohë dhe ai vazhdonte të shkruante rreth dorëshkrimit kur Sofia hyri përsëri.
– Zotëri, Imzot Mitropoliti ju fton të hani drekën bashkë.
Ai ktheu kokën dhe përsëri ajo dritë okër që binte mbi fytyrën e saj. “O Zot sa e bukur”, – pëshpëriti me vete Alberti dhe qëndronte i shtangur para saj duke harruar që duhej të ngrinte. Ajo e kuptoi dhe qeshi.
– Nuk po çoheni? Mjaft punuat gjithë ditën !
– Ah, – u përmend ai dhe u çua duke e ndjekur. Ecte dhe nga pas shihte zverkun e saj të bardhë dhe një ndjesi e bukur e pushtoi të tërin.
Kur hyri tek dhoma e mitropolitit ai e priti duke qeshur:
– I kisha thënë dhjakut ta gjente patjetër atë çelës. Ka shumë vite që nuk është hapur ajo dhomëz, – dhe ai i afroi gotën ta takonte me të tijën:
– Gëzuar!
Pasi piu një gllëngë të mirë vazhdoi.
– Edhe dy kodikë të tjerë mes tyre janë mjaftë të bukur.
– Me to do merrem nesër. Sot dua të mbaroj me kodikun e vjetër.
Ndërkohë Sofia hyri me një pjatancë të madhe metali ku ishin vendosur mishrat me zarzavate që ishin pjekur në furrë.
– Këtu në Berat, këtë gjellë furre me mish qengji, e bëjnë të shkëlqyer!
Në sallon ra një qetësi e madhe dhe në cep të tavolinës Alberti disi më tutje vështroi figurën e Sofies, me ato sy të përkulur dhe duart e mbledhura përpara, e gatshme pë rë sjellë ndonjë gjë që do kërkonte mitropoliti.
Pasdite, Alberti u kthye përsëri në dhomën e fshehtë. “Po lëre për nesër” i kishte thënë mitropoliti por ai vetëm kishte qeshur, duke shtuar: “S’kam kohë për të humbur imzot!”
Duke ikur, Anastasi i hodhi një vështrim gjithë mirësi. Ishte e para herë gjatë atyre ditëve që po e shikonte me një vështrim aq dashamirës. Në fakt, me ato që dëgjoi nga goja e tij, mitropoliti e kuptoi se kishte të bënte me një djalosh të mënçur e që e njihte shumë mirë botën e dorëshkrimeve dhe historinë e kristianizmit. Ishte mahnitur kur ai i kishte folur për kodikët e parë të njerëzimit, ato të Vatikanit dhe të Virgjilit, dorëshkrimin e Rossanos e për më tepër për dorëshkrimin e purpurt të manastirit të famshëm të Sinait, të “Shën Katerinës”, i quajtur tashmë “Sinaiticus”, të cilin e kishte zbuluar një studjues gjerman.
Drita e shandanit tashmë krijonte një atmosferë misteri në atë dhomë ku ishin hapur kodikët e vjetër. Me penën e tij dhe bojën në kallamar, vazhdoi të shkruante duke shfletuar faqet e kodikut, madje shkroi dhe për shtesat që kishin bërë priftërinj në shekuj të mëparshëm anash faqeve të kodiku. Përse kishin shtuar shënime? Për ç’motiv? Për të thënë ndonjë legjendë që flitej për historinë e tyre apo si? “Çudi, mendoi, nga vërtetohet se ai kodik i purpurt ishte shkruar nga vetë dora e Gjon Gojëartit? Vështroi dhe njëherë shënimin për të cilin ngulte këmbë mitropoliti: “Ky dorëshkrim është shkruar me dorën e Joan Krisostomes kur ishte dhjak në Antioshë”… E vështroi gjatë dhe mendoi se asgjë nuk e vërtetonte se ishte shkruar nga dora e tij, pasi Gjon Gojëarti nuk mund ta shkruante në shekullin e tij meqë atëherë nuk ekzistonte ky lloj shkrimi. Për më tepër, Gjon Gojëarti kishte vdekur në fillim të shekullit VI, ndërsa ky kodik që kishte në dorë dukej më i vonët, domethënë nga fundi i shekulli i VI apo shekulli VII.
Shletonte fletët dhe gjithnjë e më shumë i shtohej bindja se ky kodik duhej të ishte shkruar në të njëjtën kohë me kodikun Rossanenssis. Dihej tashmë se ai ishte shkruar nga skribët në shekullin e VI.
Ndërkohë që shkruante, papritmas u dëgjua një e trokitur dhe dera u hap. Ishte Sofia. U afrua duke mbajtur në duar një pjatancë argjendi të vjetër me fruta. Ishin mollë dhe dardha si dhe një biçak i vjetër. Në dorë mbante dhe një gotë uji. Një suprizë e bukur mendoi dhe çuditërisht iu shfaq tabloja e piktorit flamand Vermerit, “Vajza me perlë”. “E habitshme! Mendoi. – Sa shumë ngjanin për nga drita, pafajësia dhe e qeshura që rrezatonin”. Vajza uli kokën dhe u afrua. Ai e ndjeu menjëherë emocionin e saj nga ato faqe që iu skuqën në një rozë të bukur.
– Faleminderit Sofia.
Sytë e tyre u kryqëzuan dhe ajo po qëndronte pa ditur ç’të bënte, të rrinte apo të largohej.
– Këtu keni lindur?
– Po, jam vajza e Dhimitrit. Ati ynë, imzot Anastasi, më ka marrë të shërbej këtu që kur ati im u sëmur dhe nuk mund të shërbente më në kishë.
– Keni kohë?
– Që prej tre vitesh zotëri!
Alberti mori gotën dhe e piu ujin me një frymë.
– Ujin e kemi të freskët. Eshtë uji burimi dhe jo pusi.
Ai vështroi përsëri nga ajo duke i dhënë gotën. Papritur asaj i ra shalli që kishte hedhur rreth qafës, një shall i hollë e me ngjyra të ndezura. U ul ta merrte ndërkohë që në të njëjtën kohë u ul dhe ajo. Dy kokat gati u përplasën. Sigurisht u fshikën por Alberti e kapi shallin më parë. Atë çast ndjeu një aromë të këndëshme, aromën e një qafe dhe trupi të njomët që gati e dehu. Pastaj i zgjati shallin. Ajo qeshi dhe sytë i ndritën sërish. Qeshi dhe ai.
Atë çast mendoi se bukuri të tilla ishte rrallë t’i shikoje në Paris. Madje në këtë dhomë kishe, në atë dekor me të zezën e dhomës dhe okrën e dritës, fytyra e asaj vajze i dukej si të ishte një nga tablotë e Karavaxhios, vetë Madalena që kishte pikturuar mjeshtri i madh italian.
Ndërkohë Sofia pëshpëriti diçka nëpër dhëmbë dhe u tërhoq me ato faqe akoma më rozë.
Qeshi me vete dhe kur Sofia u largua me hiret e saj ai vështroi nga pjatanca e argjendë me mollët dhe dardhat. Drita e shandanit i bënte ato akoma më enigmatike, sikur të mos ishin fruta por vepra arti. Iu kujtua piktori Zhan Pier Sharden, një nga piktorët e “nature mort” që shumë herë kishte pikturuar mollët, dardhat, ftonjtë. Kishin diçka të ngjashme me frutat e Sofias.
* * *
Kur Sofia iku ai vazhdoi të shkruante dhe për një kohë gjersa më së fundi ndjeu trupin ti dhimbte nga qëndrimi i gjatë. Qepallat iu rënduan dhe sytë filluan ti dhembin nga drita. Madje shkronjat që kishin filluar ti dyzoheshin. Më së fundi e kuptoi se ishte vonë dhe duhej ta linte punën për të nesërmen e të shkonte të flinte. Kur doli nga dhoma, dhjaku qëndronte ende në sallon, mbështetur pas një shtylle të mermertë që me sa dukej e kishin marrë në Apolloni gjatë ndërtimit të kishës. Përshëndeti dhjakun dhe doli jashtë në ajrin e freskët.
Lart në qiell një hënë e plotë ndriste madhërisht mbi shtëpitë e kalasë dhe qytetin poshtë që tashmë flinte. Gjithçka ishte poetike, frymëzuese dhe qyteti i ngjante tashmë me një lloj tabloje të kohëve antike. Asnjë zhurmë nuk ndihej. Dy qenër të mëdhenj e shoqëruan një copë udhë dhe pastaj u kthyen. Ngadalë zbriti kalldrëmin e lashtë me një ngazëllim të çuditshëm. Tani nuk kishte gjumë, sikur dikush t’ia kishte hequr me dorë. Ishte i lumtur se i kishte rënë në duar një thesar që çdo epigrafist do ta kishte zili, ndërkohë që ai ishte tepër i ri në këtë fushë edhe pse nga studimet kishte mësuar shumë për botën e dorëshkrimeve. Gurët e kalldrëmit vezullonin nga drita e argjendë dhe ja ku arriti më së fundi poshtë kalasë.
Kur hyri ne dhomë, Petro kishte kohë që përgjumej. Ai ndjeu hyrjen e tij, e vështroi një cast dhe u kthye nga ana tjetër. Alberti qëndroi një çast në dritare. Nuk i besohej ende që kishte patur në duar kodikun e shumë kërkuar.
E zuri gjumi por ndërkohë miniatura të ndryshme plot dritë i shfaqeshin para sysh. Shikonte ëndërr dhe i shfaqeshin herë miniaturat e kodikut të purpurt dhe herë ato të Rossano-s, pa e kuptuar se cilat ishin të njerit dhe cilat të tjetrit. Imagjinoi murgjit që i kishin shkruar ato libra të shenjtë në skriptoriat. Papritur kujtoi abacinë e famshme në Citeaux, murgjit e ulur në bankinat e sallës së madhe e të ftohtë, në gjysmë errësirë, atë sallë abacie, ku nën dritën e shandanëve murgjit shkruanin e pikturonin mbi fletët pergamenë. Çuditërisht e pa veten sikur ecte mes tyre, ashtu me veshjen e tij europiane, ndalonte, shikonte si shkruanin dhe si e përdornin lëngun prej ari apo argjendi për të shkruajtur shkronjat. Ja, një nga murgjit, më plaku, me një mjekër të gjatë e të thinjur, ngriti kokën, e vështroi paqësisht dhe i buzëqeshi.
– Janë fjalët e Zotit! – i pëshpëriti ai, – dhe fjalët e tij janë Fjalë ari.
Përreth gjithçka kishte rënë në gjumë. Dëgjohej veç zëri i një kukuvajke që kishte ndalur në pemën e një qiparizi ngjitur me shtëpinë.
Mëngjesin e një dite më parë kishte menduar se gjithë mundi i kishte shkuar kot, ndërkohë që tani kishte një ndjesi ekstaze ku çdo pjesë e trupit merrte pjesë në këtë gëzim. Pastaj u shtri duke parë syhapët atë tavan druri me forma gjeometrike të ndërtuar aq bukur dhe me lule në të katër cepat, kushedi nga cili mjeshtër. Edhe pse i lodhur ishte i lumtur.
* * *
E nesërmja erdhi shpejt. Përsëri ngjitja e rrugës për në kishën e shenjtë, përshëndetja me dhjakun, sytë e bukur të Sofisë që po e tërhiqte gjithnjë e më shumë me atë vështrimin e saj të pastër e magjepës njëkohësisht. U ul përsëri dhe nën dritën e shandanit vazhdoi të shkruante. Nxitonte dhe orët kalonin ngarkuar ato çaste aq pasionante. Po, shkruante mbi kodikun e dytë, i cili i dukej më pak i vjetër se i pari. Me sa duket duhet të jetë i shekullit IX apo X”, mendoi në fillim. Merrte shënime, i kthehej ndonjë fjalë të shkruar nga skribi, me atë kaligrafi të veçantë. Edhe ky ishte mjaft i bukur. E ndjeu si i detyrohej shumë mitropolitit dhe u habit me veten kur mendoi se këtë kodik, pa emër, në studimin e tij do ta quante “kodiku i Anastasit”… Buzëqeshi me vete dhe vazhdoi të shfletojë, të shkruajë, të shfletojë sërrish, të ndalojë gjatë mbi disa fjalë për të gjetur gjurmët e kohës. Ishte i lumtur. Më së fundi krahas kodikut të ngjashëm me atë të Patmosit kishte gjetur dhe një tjetër, mjaft të bukur, me një kaligrafi elegante e plot hiredhe miniatura që feksnin. Dhe ashtu duke shkruar iu duk vetja si murgjit në tryezat e tyre të shkrimit para fletëve apo “infolio” të pergamenëve.
Pas pak la penën dhe doli në sallën e madhe. Ishte qetësi. Nën dritën e shandanëve dukeshin figurat e zbehta të ikonave të ikonostasit të madh. Ishin vërtet të bukura. Druri ishte punuar me një mjeshtëri të rrallë nga mjeshtër Naumi nga fshati Lavdar i Oparit dhe Stefan Barka po nga Opari. Po i shikonte me vëmendje ikonat e shumta vendosur mbi të, kur papritmas dalloi Sofian që u shfaq duke u afruar:
– Imzot, do qëndroni për festën e Shën Dhimitrit?
– Kur bëhet?
– Të premten dhe të shtunën. Do kemi shërbesën e Ajazmës së vogël, mbremësoren dhe bekimin e pesë bukëve. Të nesërmen pastaj do të ketë liturgji hyjnore!
Alberti qëndroi një çast duke menduar se vërtet, sikur të kishte kohë do të ishte bukur të qëndronte në këtë festë, por pikërisht të shtunën duhej të ishte në Vlorë që të merrte pastaj anijen.
– Ah, nuk arrij dot, më është e pamundur. Më duhet patjetër të jem në Vlorë, në port. Duhet të nisem drejt Francës.
Ajo e vështroi me keqardhje, heshti një çast e pastaj shtoi:
– Po nuk do të vini përsëri.
I tha këto fjalë sikur të ishte një lutje shpirti, në mënyrën më të ëmbël.
– Bukur do ishte vërtet. Qyteti juaj më pëlqen dhe ke shumë ç’të shohësh, çfarë të zbulosh. Këto shtëpi guri, kjo kala madhështore, këto afreske dhe njerëz kaq të mirë… dhe ju bijë e Zotit!
– Unë?
Sofia e pa me admirim. Diçka donte të thoshte por u dëgjua veç një mërmërimë dhe ndërkohë ajo u tërhoq duke u përulur para të huajit. Alberti ndoqi largimin e saj tek ecte nën atë fasho drite çka e bënte diçka ëngjëllore largimin e saj, si të ishte ndonjë nga hyjnitë apo sikur ai vajzë shkonte drejt parajsës vetë. I mbeti në sy imazhi i atyre duarve të bardhë në rozë me gishtat e saj të gjatë e të hollë, si të ishin gishtat e Shën Marisë. U drithërua një çast.
* * *
Ishte buzëmbrëmje kur po zbrisnin. Në rrugën që shkonte tëposhtë, pikasi një qerre me gurë të gdhendur e mermerë të bardhë. Në fakt ishin statuja antike, të thyera, kapitele dhe buste, pjesë kolonadash, të hedhura njëra mbi tjetrën mbi qerren e madhe që i tërhiqte. Qëndroi i habitur duke i parë me dhimbje të hedhura ashtu.
– Ku i çojnë kështu? – pyeti Petron.
– Në furrë, në cep të qytetit për ti bërë gëlqere. Guvernatori po ndërton një pallat të ri dhe i duhet gëlqere.
– Kjo është e llahtarshme, si kështu? Statujat të bëhen gëlqere?… Jo, e pamundur!
– Eh, nuk është hera e parë. Karrot i çojnë deri në Apolloni, i ngarkojnë me gurë e copa statujash dhe i sjellin deri këtu. Kush do t’ia dijë… Turku bën ç’të dojë.
– Po kjo është një masakër e vërtetë! Një krim i madh!
– Zotëri, s’ka zot që e ndalon dorën e pashait!
Dhe pasi vështroi një çast përreth, shtoi:
– Uleni zërin zotëri, se turku është i keq.
Alberti shikonte me ata sy të zgurdulluar atë çka ndodhte para syve të tij. Imagjinoi Apolloninë dhe mendoi nje çast për tekstet që kishte lexuar nga konsulli francez Pouqueville kur kishte shkuar në Apolloninë e Ilirisë.
Ishte natë. Kishte kohë që flinte. Shikonte ëndërr. Përsëri dorëshkrime, kolonadat nën hije të manastireve dhe dyert e mëdha të një salle që hapej me zhurmë. Ja ku gjendej ballë asaj scriptorie ku një murg punonte ende përkulur mbi tavolinën e tij me penat e shumta dhe fletët e pergamenit. Alberti i afrohej ngadalë dhe pas një çasti ndali. Me penën në dorë, murgu ndjeu se dikush u afrua dhe ngriti kokën. Por çuditërisht ishte vetë ai tek shkruante një kodik.
– Ç’bën këtu? – pyeti veten ai.
– Shkruaj fjalët e Zotit! – u përgjegj po ai.
Ndërkohë një erë e madhe, një stuhi e vërtetë fryu nga portat e sallës dhe mori me vete fletët e shkruara plot miniatura të mrekullueshme… U zgjua. Po, ishte një ëndërr.
* * *
Nuk kishte aguar mirë kur u zgjua dhe me ngut u vesh për të marrë udhën sërish drejt mitropolisë, dhe pse e ndjente ende lodhjen e trupit. Ajo që e zgjoi ishte thirrja e muezinit. Kishte parë në ëndërr Sofinë dhe u çudit se përse ajo vajzë i ishte shfaqur në ëndërr. Madje edhe tani i shfaqeshin nja dy fragmente me të si ti kishte përjetuar vërtet. I kishte premtuar se jo vonë do të kthehej në qytetin e saj të dashur.
Kur doli pikasi se ishte bërë ditë. Petro e përcolli deri tek oborrin i kishës, madje hyri dhe ai në sallën e madhe duke përshëndetur dhjakun.
– Ah, qenke zgjuar që me natë! – i tha Anastasi, i cili ishte duke dalë pasi atë mëngjes do të nisej për në manastirin e Ardenicës….
– Po bëhem gati të nisem… Kodiku me kapak argjendi duhet të jetë shkruar nga një dorë shenjti. Dikur ka qenë në kishën e Shën Nikolasë por unë e mora dhe e solla në mitropoli që kur erdha nga Janina… Dhe disa të tjera ishin shpërndarë ndër kishat e qytetit.
– Faleminderit Atë, mezi prisja të agonte që të vija.
Anastasi qeshi:
– Meqë nesër nisesh, mbase takohemi rrugës. Sidoqoftë për ty porta e mitropolisë do të jetë gjithnjë e hapur. Tani po shkoj. Punë të mbarë dhe bëj kujdes nga flaka… – shtoi Anastasi duke e përqafuar dhe doli.
Alberti e ndoqi me sy i prekur nga mirësia e tij. Mbeti një çast vetëm në mes të sallës dhe pas një minute bëri menjëherë nga dhoma e fshehtë.
* * *
Atë ditë nuk u shkul nga dhoma. Shruante vazhdimisht, shfletonte, shënonte një detaj dhe gjithçka që i duhej për studimin e ardhshëm. Në mbrëmje vonë, i dërmuar nga qëndrimi gjithë ditën në atë dhomë të vogël, më së fundi vendosi të mbaronte. Doli nga dhoma dhe pyeti dhjakun për Sofian. I tha se kishte shkuar nga shtëpia e saj meqë kishte të atin sëmurë. Atëherë la oborrin e kishës dhe i vetëm zbriti. Kalldrëmi shndriste. Një shi i hollë kishte rënë dhe qyteti i dukej sikur shkëlqente nga njëmijë pasqyra. Ishte një bukuri e rrallë që kurrë nuk e kishte pikasur.
Ishte i lumtur. Petro kishte kohë që e priste. Sapo hyri në dhomë ai e pyeti:
– Kur do të nisemi nesër?
– Që në mëngjes… Po kuajt janë gati?
– Gjithçka është gati. Guvernatori dërgoi qahjanë dhe donte të shkoje patjetër nesër tek ai.
– Të tha përse?
Petro tundi supet:
– Jo… por dukej se diçka e mundonte. Kishte një fytyrë të zymtë. Qëndroi një copë herë, pa andej-këndej me mëdyshje, mërmëriti diçka nëpër dhëmbë dhe shkoi.
– Të pyeti se ku isha?
– Po, por i thashë se kishe shkuar nëpër kishat e qytetit matanë lumit dhe se nuk e dija se ku ishe atë çast… Turfullonte i tëri. Më tha se cili ishte qëllimi i vërtetë i frëngut. Dhe unë iu përgjegja: “Dorëshkrimet e vjetra!”… Pastaj më kërcënoi: “Shiko se do ta paguash me kokë nëse frëngu i do të keqen Turqisë”.
Në fillim Alberti u habit, pastaj qëndroi i menduar. Vërtet, dy ditët e fundit kishte vënë re se ngado që shkonin, pas tyre si rastësish shfaqeshin dy zaptije. Në fillim e kishte parë thjesht si një kureshtje për vizitorin nga Franca, por tani filloi të dyshonte. Mesa dukej e ndiqnin.
– Kisha menduar të shkoja ti thoja lamtumirë por duket se diçka po luhet në këtë mes. Ardhja e qahjait nuk është shenjë e mirë.
Petro e shikonte i shqetësuar.
– Duhet ikur sa më parë…
* * *
Kishte një orë që udhëtonte me kalë dhe më së fundi dalloi që larg bregun e lumit ku duhej të ishte dhe vau. Po afrohej i mbytur në djersë nga vapa e madhe. Dyqind metra më tutje ishte vau i Pilos, me të cilin do të kalonin Vjosën bashkë me kuajt. Ishte lodhur. Kur u afrua kujtoi se do të dallonte figurën e Petros, por gjithçka ishte në heshtje dhe s’dukej askush. Ndoshta është në barakë mendoi, edhe pse dyshonte që ai nuk ishte bërë i gjallë deri tani. Mos vallë kishte marrë një rrugë më të shkurtër?… Përse nuk kishte dalë ta priste?… Vallë është lodhur dhe flë nën hije? Po kali i tij ku është?… Vetëm kur u afrua dha ca menjëherë u step një çast dhe ja tek pikasi një trup të shtrirë dhe të përgjakur. Nxitoi menjëherë. Ishte Petro. Sytë e tij të hapur vështronin në qiell sikur të kërkonin diçka. Veç një tufë zogjsh kalonin ndërkohë plot cicërima. Që tutje nga bregu tjetër vau po vinte ngadalë. Mbi të ishte vetëm i zoti i vaut, një fshatar në moshë që sapo preku bregun zbriti menjëherë me një fytyrë të shqetësuar. Ndërkohë Alberti ishte përkulur mbi trupin e Petros por ai kishte kohë që ishte shuar. Sytë i qenë mbushur me lot.
– Ç’ka ndodhur kështu? – i tha Pilos që po i afrohej duke e vështruar me sytë e tij të trishtuar.
– E vranë, – tha heshtur Pilo me një greqishte të çalë… – S’ka dy orë që e vranë. Turku zotëri!… E qëlluan dhe ikën tutje! Kur zbrita nga vau e gjeta pa frymë dhe kali i tij mori tutje nga fushat.
Alberti vështronte me dhimbje pa ditur ç’të bënte me trupin e Petros së vrarë. U mendua një çast të gjatë, erdhi rrotull tij dhe vështroi horizontin. Koha nuk priste. Duhej nisur urgjent që të kapte anijen në portin e Vlorës.
– Zotëri, – iu drejtua varkatarit, – do njoftoj menjëherë në Vlorë që trupin të vijnë të marrin – dhe duke kërkuar në xhepin e xhaketës nxorri disa para dhe ia zgjati.
– Merrini, mbajini se do ju duhen për të çuar kufomën e tij. Pilo e vështroi dhimbshëm dhe i shtyu dorën.
– Jo zotëri! … Shkoni dhe njoftoni sa më parë! Për të ndjerin do të kujdesem unë.
– Jo, merri, – këmbënguli ai.
Pilo i bëri shenjë ta ndiqte për tek vau ndërsa ai tërhiqte kalin pas vetes.
Varkatari lëvizi vaun që Alberti të ngjitej për të shkuar kështu që të tre në bregun tjetër.
Po perëndonte. Duhej nxituar. Rruga ishte ende e gjatë dhe me siguri do të mbërrinte në qytet pas mesnate, ndoshta në ag.
Pasi i futi fshatarit paratë në xhep, i hipi kalit, e përshëndeti trishtë dhe duke shqelmuar kalin u nis me galop. Gëzimi që kishte patur për zbulimin e kodikut ajo vrasje ia kishte thyer. Po shkonte me një zemër që i pikonte helm…