(Tregim. Një shënim i Jocef Jakoel nuk mund të më linte pa shkruar këtë tregim)
Ishin ditët e para të prillit kur lejlekët u shfaqën buzë detit, pa zhurmë, me ato flatra që u ndereshin në ajër, duke u ardhur rrotull disa herë qytetit dhe më pas ndaluan në folenë e tyre. Ktheheshin nga udhëtimi dimëror me ca britma të gëzuara, atje mes shtëpive në lagjen e hebrejve, për tu ulur më së fundi mbi atë lis të xhveshur e të thatë nga një rrufe e rënë shumë e shumë vite më parë. Ishte një vend i paqtë dhe sa herë që ata ktheheshin, hebrejtë e shihnin si shenjë të mirë, një ogur për jetën që vijonte në monotoninë, paqen dhe dashurinë mes tyre, me lindjet e vdekjet bekuar me yllin e Davidit.
Pikërisht në një nga ato ditë kur një aromë e këndëshme jodi vinte nga deti dhe ku drita e bardhë kishte pushtuar qytetin para se dielli të perëndonte, disa njerëz po mblidheshin në dritaret e një shtëpie për të parë spektaklin e veçantë të një ceremonie dasme. Ishte një dasmë jo e zakontë: një dasëm e hebrejve ku ndihej një gërnetë e çuditshme që herë vajtonte e herë klithte e gëzuar që të joshte e të bënte me vete. Kështu e kishte kaluar jetën e tij hebreu, brez pas brezi, gjithnjë në një rrugëtim shekullor, përndjekur gjithnjë nga nje urrejtje e çuditshme, krijuar s’dihet si, e ngjashme me një flamë apo mallkim hyjnor, edhe pse ata besimtarë të shkretë ishin më besnikët e zotit të tyre.
Një djalosh njëzetvjeçar shikonte i kapur nga një ndjesi gëzimi dhe habie bashkë. Dhe nuk ishte vetëm ai por dhe të tjerë, madje dhe fëmijë që shikonin atë shfaqje të rrallë ku hebrejtë ishin veshur me rrobat më të mira. Pothuaj të gjithë hebrejtë e qytetit qenë dyndur në harenë e dasmës ku me kapën e zezë në kokë nxitonin të uronin prindërit e dhëndrit dhe të nuses. Gëzonin të gjithë dhe mes atij gëzimi Todo pikasi Esterin që ish bërë e bukur si një flutur duke mbajtur për dore kushërirën e saj, Juditën, nusen e asaj dasme. Ishin si motra. Judita kishte vetëm dy vëllezër më të vegjël se veten. Për një çast ajo vështroi nga dritarja duke kërkuar se mos Todo ishte ty dhe ja ku e pikasi. Vështrimet e tyre u kryqëzuan një çast, qeshën, sikur ti uronin njëri-tjetrit që dhe ata, shpejt, shumë shpejt do të martoheshin bashkë. Vallë a do ta gëzonin atë çast? Kur vallë do të vinte Esteri në shtëpinë e tij. A do të pranonte rabini Samuel që ta martonte me një ortodoks? Më kot pyeste veten Todo dhe pastaj hiqte dorë nga ai mendim, ngrinte supet pa ditur se ç’do të bëhej me të.
Ndërkohë rabini i bëri shenjë gjindjes se duhej të fillonte të bënte ritin. Gërneta pushoi. Nusja dhe dhëndri u afruan e po kështu dhe prindërit e tyre. Edhe pse shumë e lumtur, një ngjyrë rozë e bënte akoma më të bukur fytyrën e Juditës. Një rozë që binte në sy mes gjithë atyre rrobave të zeza të hebrenjve. Nën «hupë», Rabini u afrua nga çifti dhe ashtu të mbuluar nën tendë që të tre ai nisi të thoshte me zë të lartë psallmin e bashkimit:
«Qofsh i lëvduar Zoti ynë i përjetshëm, mbret i universit, që ka krijuar frutin e vreshtës!»
«Qofsh i lumtur Zoti ynë i përjetshëm, mbret i universit që na shenjtëron me urdhërat e tij, duke lejuar lidhjen tonë që kurorëzohet me këtë martesë!»…
Ishte diçka e rrallë për ata njerëz që ndiqnin atë spektakël dhe ato vargje që ishin thënë që para Tempullit të Jeruzalemit. Esteri i kishte thënë se në këtë rast, në dasëm thyheshin gotat dhe ja ku Todo dëgjoi papritur gotat që u thyen njëra pas tjetrës. Ishtë shenja biblike që lidhej me shkatërrimin e Tempullit. Dhe pikërisht atëherë u dëgjua zëri i dhëndrit që tha me një zë të mallëngjyer: «Nëse të harroj ty Izrael të më thahet krahu i djathtë; gjuha të më ngjitet me qiellzën nëse nuk do të kujtohem më për ty». Pas dhëndrit gotën e kishte thyer dhe Judita.
Turma gëzonte e thërriste emrat e tyre duke kënduar:
«Qofsh e mirëseardhur, kurorë e burrit tënd / në gëzime e lumturi / në mes të besnikëve të popullit tënd të zgjedhur / eja i dashuri im!»
Dikush tjetër thërriste: «Gëzoje këtë çift o Zot, ashtu siç je lumturuar kur krijove çiftin e parë në kopshtin e Edenit».
Gërneta sillte ehot e gëzuara të vendit të Judesë. Pastaj njerëzit, me nusen e dhëndrin në krye, në atë zhurmë të hareshme dasmorësh dhe nën meloditë hebraike që shpërndaheshin përreth, nisën të dalin. Shkonin të vazhdonin festën në shtëpinë e tyre. Esteri gëzonte, kthente kokën, gjithnjë lozonjare, duke ndjekur Juditën në rrugën drejt shtëpisë. Vetëm atëherë, pasi qëndroi një çast, duke parë karvanin që kthehej diku, Todo e mori rrugën tjetër për tu kthyer dhe ai. Hëna sapo ngrihej në qiell kur papritur, nga rruga tjetër që shkonte për tek hebrejtë, një krismë u dëgjua. «Çudi, tha me vete Todo dhe qeshi, – vetëm shqiptarët hedhin pushkë për dasëm!» – dhe kështu iu afrua shtëpisë së tij.
Dhe ai vazhdoi të shkonte, ashtu i lumtur nga ajo mbrëmje e bukur që e bëri të ëndërronte gjithë natës, duke pritur kështu mëngjesin e nesërm, pa ditur se ç’kishte ndodhur atë natë në lagjen e hebrejve.
Shtëpitë e hebrejve ishin disi në cep të qytetit, ashtu, mbështetur njëra pas tjetrës dhe oborret mbushur me pemë. Jo larg shtëpive, aty ku vendi ngrihej pak, ishin varrezat e tyre me pllakat e gurit ku gdhëndeshin emrat e të parëve me yllin e Davidit. Aty ishin varrosur gjithë paraardhësit me emrat Solomon, Efraim, Moshe, Zhakob, Abel… Gjyshi i Esterit kishte qenë drogman, një lloj interpreti në portin e Vlorës. Ai tregonte se Joakimii, i pari i familjes së tyre i ikur nga Spanja, kishte ardhur që në shekullin e XVI dhe gurvernatori i atëhershëm menjëherë e kishte marrë interpret për të negociuar me latinët që kalonin andej. Edhe i ati i saj, Abrahami, kishte qenë interpret dhe një poliglot i jashtëzakonshëm: fliste turqishten, shqipen, greqishten por dhe gjuhët latine si frëngjishten, italishten dhe spanjishten. Francezët vinin me anije të merrnin grurë dhe drurë për ndërtimin e anijeve te tyre në Tulon; italianët vinin të ngarkuar me cohra, porcelane e mëndafshe dhe largoheshin duke marrë kripë, lëkura, vajra dhe bagëti. Dhjetë vjet më parë Abrahami ishte sëmurë rëndë dhe tani merrej me dyqanin dhe pemishten e tij.
Todo e kishte njohur Esterin një ditë kur kishte shkuar në dyqan. Ishte 17 vjeçare dhe i kishte pëlqyer shumë ajo ezmere me flokët e gjatë hedhur mbi shpatulla, me sytë e saj të shkruar e të qeshur. Që atëherë kërkonte ndonjë rast që ta ndeshte përballë, ti hidhte ndonjë fjalë apo të paktën të rrinte e ta kundronte, çka vetëm pamja, ecja krenare dhe e qeshura e saj, i ngjallnin një ndjesi të veçantë. E ngazëllenin. Ai e kishte shtëpinë në qendër të qytetit dhe punonte bashkë me të atin, në Selenicë. Shkonin me kuajt dhe karron e tyre të punonin në minierën e hapur të bitumit. Kishte plot pellgje me serë të lëngët, të cilën s’mund ta merrnin. Atëherë ata gërmonin dhe thyenin copat e serës së ngrirë gati në sipërfaqe, që si copa akulli të zeza me një shkëlqim të bukur reflektonin në diell si të ishin pasqyra. Bitumin e ngarkonin dhe e sillnin të premteve në qytet pranë magazinave të Marçelos, një tregëtari italian, i cili pastaj e shiste me shumicë dhe e dërgonte në Trieste, Bari dhe nganjëherë dhe në Marsejë. Të shkrirë serën pastaj e përdornin për të lyer pjesët e poshtme të anijeve që ti mbronin nga kripa e detit dhe lagështia. Të tjerë të shtronin me rrugët e sheshet e qyteteve të mëdha.
Sa herë kalonte me kuajt nga shtëpia e saj, Todo ndalonte dhe kur ajo ishte tek porta ndalonte t’i kërkonte ujë. Esteri shkonte brenda dhe dilte me një kanë plumbi me ujë të freskët dhe një gotë metali. E pinte i etur e s’kishte të ngopur duke e vështruar gjatë pa dashur të largohej. Jo, donte ta shikonte, ti qeshte, ti tregonte se e dëshironte. Por dhe ajo e shikonte me simpati këtë djalë të fuqishëm me flokët të gjata e sy të shkruar. I pëlqente shumë pasi aq sa dukej i fortë, aq dhe ishte i butë dhe i sjellshëm me të. Kishte një fytyrë mirësie.
Një perëndim i ishte shfaqur në cepin e shtëpisë dhe aty në të errur. E kishte zënë papritur për beli dhe e kishte afruar pas vetes duke e puthur… Ishte një puthje e shpejtë, si të mos donte ta frikësonte edhe pse e dhunshme në pamje të parë. Por ajo ish tërhequr disi duke qeshur dhe ishte larguar nga dera e shtëpisë. Ishte e para puthje në jetën e saj, e para drithërimë dashurie në këtë botë të panjohur, çka e bëri të drithërohej, të hutohej. Kishte qëndruar një çast tek porta, e kishte vështruar gjatë, kishte qeshur lehtë si me një lloj qortimi dhe ishte zhdukur në oborrin e rrethuar. Po, ishte puthja e parë nga një djalë.
Ja kështu kishte filluar dashuria e tyre në kohën kur Vlora jetonte nën thundrën e osmanëve, zhytur në padije e varfëri. Ishte fundi i shekullit XVII dhe Shqipëria jetonte në një letargji të dhimbshme dhe trisht të pafund, ku bëmat e trimërisë shuheshin gjithnjë në një det gjaku. Todo ishte betuar se do ta merrte për grua vajzën e hebreut. Gjithë javës punonte në Selenicë, mblidhte copat e bitumit dhe të premten pasdite kthehej në qytet, kalonte nga shtëpia e hebreut dhe e takonte. Jo rrallë Esteri trishtohej se tani që e donte kristianin, e dinte se prindërit e saj nuk do të pranonin, se vajzat hebrejtë i martonin ose midis tyre aty në Vlorë apo Berat, ose bënin krushqi me hebrejtë e Janinës e Selanikut por prapë ndjenja e dashurisë e bënte ta kapërcente frikën. Kishte dëshirë të harronte dhe vetëm të ishte me të, të puthej dhe të dehej në krahët e tij, aty mes ullishtave që i rrethonin, shtrirë nën degët e ullinjve dhe gjethet që harliseshin në diell, në qiell. Aromë ulliri dhe dashurie.
– Do punoj shumë Ester… do të mbledh para dhe atëherë prindërit e tu mbase do të pranojnë.
Hebrejtë ishin tregëtarë të zotë dhe ia dinin vlerën parasë. Përmes parasë siguronin ekzistencën e tyre atje mes turqve. Çdo festë turke guvernatorit i çonin dhurata të çmuara dhe ai i mbronte në tregëtinë e tyre, ndryshe nga shqiptarët gjaknxehtë e të paparashikueshëm. Madje pashallëku kishte pranuar që ceremonitë e tyre fetare ti bënin aty në qytet, pa qenë nevoja të shkonin në Janinë, Selanik apo Korfuz. Një nga shtëpitë e rabinit shërbente si një lloj sinagoge edhe pse nuk e kishin Torah, rrodhanin e madh, por vetëm yllin e Davidit, shandanët «menorah» «talith»-in dhe takëmet e tjera. Kjo ju mjaftonte të jetonin në paqe me Zotin e tyre dhe me njerëzit e tjerë.
– Mbase bitumin një ditë do ta shesim vetë dhe atëherë do të bëhemi të pasur. Im atë do të shkojë në Trieste e kushedi do gjejë ndonjë tregëtar që të bëjnë bashkë tregëti. Selenica ka plot bitum dhe bota e latinëve ka nevojë për të.
Kur deti ishte i qetë ata shkonin në breg, larg shtëpive, në rërën që zgjatej tutje, në atë vend të zbrazët nga deti, të lirë në dashurinë e tyre, larg njerëzve dhe perëndive. Por më shumë shkonin nga ullinjtë, fare pranë shtëpisë, në hijen dhe fëshfërimën e tyre. Trupi i Esterit kishte aromë jasmini, goja e saj ishte e lëngësht dhe sytë jeshilë kishin ngjyrën e atyre ullinjve që sapo kishin filluar të piqen me një shkëlqim vezullues. Ishte e bukur dashuria e tyre. Todo e përkëdhelte dhe ajo fuste kokën në gjoksin e tij të hapur. Deheshin të dy me gojët dhe gjokset e tyre, me pëshpërimat dhe fjalët e ëmbla si në kantikat e vjetra biblike me këngën e ezmeres së bukur Sulamit. Dhe ajo qeshte lehtë dhe nën të linjtat e bardha gjinjtë i tundeshin nën ato mërmërima e fjalë përgjërimesh biblike. Ishte gjuhë tjetër, një botë tjetër.
Rrëmbimi i Juditës në mbrëmjen e dasmës u përhap menjëherë. Atë mëngjes, pas kësaj gjëme Todo nxitoi të shohë se çfarë po ndodhte nga lagja e hebrejve. Ishte në merak të madh dhe donte të dinte se ç’bëhej me Esterin. Vallë ishte në qytet apo ishin mbyllur në shtëpi? Në Pazar, dyqanet e hebrejve ishin të mbyllura dhe kjo ndodhte çdo të shtunë, pasi hebrejtë nuk punonin. Kaloi nga shtëpia e saj dhe përsëri po ajo heshtje mbretëronte ngado. Vallë ishte aty? Përse nuk dilnin? Kishin frikë mos vinin t’i plaçkisnin apo çfarë? Sidoqoftë, pasi u soll rrotull një copë herë u largua duke menduar gjithnjë për të. Ecte nëpër qytet, vështronte tutje gardheve të shtëpive të mëdha, para ndërtesës së guvernatorit turk, ngjitej lart në Kuz-Baba e zbriste poshtë duke iu kthyer rrugicave të qytetit. Shkoi deri tek bregu e pastaj u kthye sërish duke u përpjekur gjithnjë të zbulonte enigmën e asaj zhdukjeje.
Ditën e parë banorët dëgjuan se Juditën e kishin rrëmbyer, por njerëzit filluan ta tregojnë atë ngjarje në versione të ndryshme: disa thonin se e kishte rrëmbyer i dashuri i saj i fshehtë; të tjerë shtonin se kishin qenë disa turq dhe se një kaçak e kishte rrëmbyer dhe kërkonte një qese me florinj: një i tretë shtonte se ishte një arab i ardhur nga Stambolli. Një enigmë e madhe nderej mbi qytet. Pas së shtunës erdhi e djela dhe dyqanet përsëri u gjetën të mbyllura. Në fillim njerëzit u habitën se hebrejtë ishin të parët që hapnin dyqanet. Aroni dhe Abeli dilnin në pazar që në ag dhe ngrenin qepenët por kur dhe të hënën ato i panë të mbyllura, të gjithë menduan se diçka see diçka e rëndë u kishte ndodhur hebrenjve. Guvernatori turk kishte dërguar menjëherë xhandarët drejt lagjes së hebrejve, të cilët në fillim u kishin thirrur të zotët dhe kur askush nuk ishte përgjigjur, i kishin hapur portat me forcë, kishin kapërcyer oborret plot pemë me limona e qitro dhe kishin shpërthyer dyert dhe hapur dritaret e tyre. Ngado mbretëronte një heshte varri. Për habi gjithçka ishte zhdukur veç orenditë të mëdha, dollapet, raftet, tavolinat, shtretërit. Pikturat e vjetra, rrobat, kujtimet, të gjitha i kishin marrë. Ashtu të boshatisura, ato shtëpi ngjanin si shtëpi të vdekura.
Njëri nga xhandarët u ishte kthyer njerëzve qëk ishin tentuar të hynin: – Po ju ç’doni këtu! Hajt, largohuni!
Dhe ata ishin larguar e po kështu dhe Todo që atë ditë kërkonte me ngulm të gjente një gjurmë të largimit të tyre. «Kanë ikur hebrejtë… hebrejtë janë zhdukur!» Këto fjalë kalonin gojë më gojë dhe guvernatori u detyrua të shkruajë menjëherë për ikjen e tyre enigmatike.
Ikja e hebrejve i ngjante një lloj magjie. Qahjai kishte pyetur magjistricën Qamile se ç’kishte ndodhur. Qamilja, me një palë dimite të fryra gjithë ngjyra të ndezura dhe cicat që i vareshin deri në brez, me atë trup të madh dhe flokët të pushpurisura që i binin mbi shpatulla, nisi menjëherë të bënte ritin e magjisë për të gjetur se ç’kishte ndodhur me hebrejtë e qytetit. Ndezi një zjarr të vogël, preu një këndez dhe nisi ta spërkasë mbi zjarr duke e kapërcyer tri herë dhe duke thirrur: “Oh, Zoti im! Oh Zoti im! Oh Zoti im!” Pastaj ishte ulur këmbëkryq pranë zjarrit, me kokën e mbuluar me një shall të zi dhe mërmëriste fjalë të pakuptueshme në një zë të zgjatur gjersa më në fund ndaloi. Vështroi nga qielli, hetoi në të katër drejtimet dhe tha: “Hebrejtë nuk do të kthehen më”!
Atë ditë Todo shkoi buzë detit. Lejlekët e bardhë nuk shiheshin më. Vallë dhe ata të kishin ikur të frikësuar nga krisma e asaj arme? Andej nga shkëmbinjtë ku dilte një ujë i ftohtë që derdhej në det, vështronte hapësirën e pamatë detare duke menduar për fatin e tij dhe të Esterit. Më kot kërkonte lejlekët : “Si iku pa më lajmëruar”? – mendonte. “Si iku pa më lënë një shenjë? ”… “Mos vallë e kishin marrë me forcë? ” Pastaj, po zëri i tij përgjigjej: “Po ti shkove në Selenicë, si mund ta mbroje atë! ” Papritur, në sfond, pa një anije, por menjëherë e kuptoi se nuk ishte avullorja austriake “Lloyd” që ndalonte një herë në javë në Vlorë për të shkuar pastaj në Korfuz e në vazhdim në Patra.
Kishte kaluar tashmë një javë dhe në qytet ishte hapur lajmi se hebrejtë ishin zhdukur dhe ishin larguar nga qyteti pa lënë gjurmë. Askush nuk e dinte se kur dhe ku kishin ikur dhe përse të gjithë, sikur të kishte rënë një hata e madhe. Askush nuk dinte ndërkohë se ç’ishte bërë me nusen e rrëmbyer dhe ku gjendej ajo. Vallë ai kalorës që e kishte rrëmbyer, e kishte fshehur në ndonjë shpellë me shpresë që të kërkonte pastaj para si këmbim apo çfarë? Vallë donte vetë të ikte? Por këtë gjë askush nuk e besonte se në ceremoninë e dasmës ajo kishte dalë shend e verë. Sidoqoftë, ai që e kishte grabitur nuk e dinte se për hebrejtë, rrëmbimi i nuses ditën e dasmës ishte një hata e madhe, një gjëmë dhe një mallkim i madh që komuniteti i hebrejve e shikonte si një shenjë hyjnore si një rrezik për të gjithë ata. Vallë kishte lidhje kjo me djegjen e Tempullit të Madh të Jeruzalemit nga romakët. Mos kishte ndodhur atëherë një ngjarje e tillë, një profanim, një nuse e grabitur, çka kishte paralajmëruar një gjëmë të madhe dhe ajo pastaj kishte ndodhur vërtet? Kushedi!… Megjithatë dhe kjo duhej të ishte shenja se ata tashmë ishin nën një kërcënim të jashtzakonshëm. Dasma ishte e shenjtë dhe s’mund të prekej: një hebre mund të vritej, mund të linçohej, mund ti pritej mishi copa-copa nga kriminelët, por të prishej dasma dhe të rrëmbehej nusja kjo ishte një tragjedi e vërtetë për popullin e Abrahamit.
Gjithë natën Todo ishte përpëlitur në një zgjëndër të pafund: ngrihej nga shtrati, hidhte sytë tej oborrit, shtrihej sërrish dhe ngrihej papritur nga një rendje e çuditshme nëpër pyll sikur të kërkonte dikë. Kërkonte Esterin… Që në mëngjes kishte bërë përsëri nga dyqanet e hebrejve në mes të pazarit, por u habit menjëherë që gjeti aty tre xhandarë ballë qepeneve dhe kanateve të hapura. Ishin të tjerë tregëtarë që po instaloheshin aty. Në dyqanin e parë njeri prej tyre po vendoste ca prodhime lëkurash, guna dhe rroba leshi; tjetri me një kapë europiane në kokë po nxirrte aty ngjitur ca shufra hekuri të Prusisë; më tutje një tjetër po vendoste kinkaleri të ndryshme si, stofra të Orientit, mëndafshe të Triestes, sheqer e aroma të Italisë…
Në heshtje, me zemër të thyer, më së fundi e kuptoi që hebrejtë kishin ikur përfundimisht të gjithë edhe pse askush nuk e dinte se nga ia kishin mbathur. Vallë në Janinë ku kishte një sinagogë, në Selanik ku ishin pjesa më e madhe e sefaradëve apo në Korfuz. Ecte dhe vazhdimisht i shfaqej fytyra e ëmbël e Esterit. “O Zot! – pëshpëriste, – të ketë ikur? Vallë nuk do ta shoh më?” Dhe menjëherë kujtoi atë çast të bukur të pashkëve kur një ditë ishte kthyer nga Selenica. Sapo kishte shkarkuar bitumin në magazinat e Marçelos dhe kishte nxituar nga lagja e hebrejve. Ajo e kishte pikasur dhe pas pak e kishte ndjekur në ullishta, atje në vendin e tyre të fshehtë, rrethuar nga ullinjtë, pranë atij ulliri të vjetër me atë zgavër të madhe ku mund të fshihej brenda dhe një njeri. Sapo i ishte afruar, ai e kishte përqafuar me krahët e tij të fuqishëm.
– Ester!
– Todo im! I dashur …
– Qënke veshur si për festë?! – pëshpëriti ai duke parë nga ai fustan i bukur që i shkonte aq shumë.
– Po festë është! Nuk e di ti se është pashka jonë, pashka e hebrejve që ne e quajmë Pesah?
– Pse, e njëjta festë me atë që kemi dhe ne kristianët?
– Jo, por Pesah është e lidhur me lindjen e Izraelit, me ditën kur nisi eksodi i madh nga Egjipti i popullit tonë.
Ndërkohë ajo nxori një galetë, një lloj kurabie, dhe ia zgjati.
– Kjo është buka jonë e Pashkës.
Ishte një kulaç i rrumbullaktë ku sipër dukej shenja e yllit të Davidit që ishte vulosur para se të piqej.
– Provoje! – qeshi ajo.
Todo e mori dhe ajo i kapi dorën.
– Prit, thuaj një dëshirë!
– Çfarë? – pyeti duke parë Esterin që filloi të qeshte
– Po ja, të martohem me ty! Ç’të dua tjetër?
Ndërkohë ajo u afrua dhe e puthi
Duke kafshuar kulaçin ai ndjeu vërtet një shije të këndëshme me aromën e gjalpit.
– Hëm… sa e mirë?!
– Janë kulaçet që poqën gratë ditën e eksodit të madh nga Egjipti që ta merrnin për rrugën e gjatë që do bënin. Dhe e di si ndodhi?
– Si? – u bë kureshtar ai.
– Gratë po përgatisnin brumin por nuk pritën sa të vinte brumi se burrat erdhën me nxitim dhe u thanë: «Shpejt gatuani bukë për rrugës, se sot erdhi dita jonë… do të kthehemi në atdheun tonë Izrael”. Dhe atëherë ato nxituan ta piqnin menjëherë pa pritur të vinte brumi. Kështu mbeti tradita e kulaçit tonë, në kujtim të asaj dite.
Ajo përkuli kokën, vuri buzët mbi buzë, mbuloi kokën e tij me flokët e saj të zinj dhe murmuriti një këngë dashurie:
«Nata zbret ëmbël / dhe një fllad trëndafilash fryn / lëmë të të këndoj i miri im / një këngë dashurie…»
– Histori e çuditshme! – tha ai dhe duke qeshur e rrëmbeu duke puthur qafën e saj.
Ajo qeshte, qeshte… Ishte e lumtur. Një gjendje e bukur ekstaze dhe lumturie bashkë. Ester, Todo dhe ëndrrat e tyre. Dhe duke menduar kështu këmbët e çuan drejt kryqëzimit të rrugëve, atje ku kishin rrëmbyer Juditën. Mendoi për fatin e hebrejve, këtij populli pa atdhe që gjithnjë përndiqeshin ngado ku shkonin. Ç’vallë i kishin bërë këta njerëz të mirë Perëndisë! «Gjithnjë të përndjekur nga fati këta hebrej, – pëshpëriti ai… – Aah, jo, jo nga fati por nga njerëzit e liq, se kështu i kanë përndjekur që dy mijë vjet më parë. Ç’kob i madh per ta!»…
Ecte dhe fytyra e Esterit i shfaqej dhe i zhdukej njëkohësisht. Shkonte me nxitim, në një kohë me erë. Shkonte dhe kthente sytë pas sikur të kërkonte fytyrën e tij, gjersa më së fundi humbi në një brymë të pafund.
Kishin kaluar tre vjet që kur ishin njohur. Tre vjet dashuri. Gjinjtë e saj rriteshin çdo vit dhe aroma e tyre bëhej edhe më dehëse. Trupi i saj rritej lastar dhe sytë i merrnin akoma më dritë. Këndonte gjithnjë nën zë. Këngë të vjetra, këngë dashurie e malli, në një gjuhë që ai nuk e kuptonte. Por ai gëzohej ta dëgjonte. Pastaj e pyeste: – Më thuaj, ç’thotë kjo këngë? Ajo pështeste kokën në gjoksin e tij, dëgjonte si rrihte dhe ngrinte sytë: – Një vaj dashurie!… Një vajzë që kthehet nga fusha dhe e gjen të dashurin e saj të vrarë lart në bregore. – Atëherë më këndo një tjetër, të gëzuar!
Ajo qeshte dhe niste këngën lehtë duke mbyllur sytë në lumturinë e saj dhe të tij…
Kur mbërriti tek kryqëzimi, qëndroi një çast i heshtur pa ditur ç’të thoshte. Nisi të vështronte gjatë atë vend të nëmur, atë vend të gjëmës, duke u përpjekur të imagjinonte se si kishin mundur ta rrëmbenin atë nga duart e të atit dhe nënës së saj tek ktheheshin për të hedhur vallen e gëzimit në shtëpinë e dhëndërit. Gjithçka kishte mbetur enigmë pasi askush nuk kishte parë në të vërtetë se ç’kishte ndodhur. Vetëm ajo krismë arme bëri të hapen portat, por kalorësi tashmë ia kishte mbathur duke lënë të shastisur prindërit e saj të gozhduar nga tmerri i madh.
I kredhur në mendime, papritur, Todo ndali vështrimin në diçka që shkëlqente mes dy gurëve të lagur në cep të rrugës. U afrua, futi gishtërinjtë dhe ja tek nxorri një diçka që vezullonte: ishte një vath i vogël argjendi që kishte rënë aty. E afroi akoma më pranë syve dhe e kuptoi. Ishte vathi i Juditës së grabitur. Një vath që i kishte rënë pa u ndjerë në atë tmerr kur dikush ia behu nga errësira mbi kalë, ishte përkulur nga ajo, kishte shkrehur pisqollën në ajër dhe e kishte tërhequr me forcë. Bashkë me të, hedhur sipër kalit, ai ia kishte mbathur duke i lënë ata prindër të gjorë që klithnin drejt kalorësit të zi i cili shkonte me furi. Por në çast ai ishte bërë erë.
Nisi të ecë, pa ditur ku të shkonte, duke menduar çdo çast Juditën dhe Esterin, fytyrat e tyre të tmerruara. Judita me atë fytyrë ovale dhe të ëmbël gjithë pafajësi dhe në kulmin e lumturisë. atë natë dasme. Judita, një emër që vinte nga librat e shenjtë të hebrejve, ashtu siç vinin dhe emrat e babait të Esterit, i cili kishte emrin e profetit Eli apo babai i Juditës që quhej Abraham, i cili sipas historisë kishte qenë ati i parë që bashkë me Sarën, gruan e tij, krijuan familjen e madhe të Izraelit.
– Po Judita ç’histori ka? … kishte pyetur ai.
Esteri kishte qeshur dhe i ishte afruar duke i vënë dorën në gjoksin e tij të hapur.
– Një histori të rrallë, se kur vendi ynë ishte pushtuar nga mbreti asirian, ajo shkoi në tendën e gjeneralit Holofern dhe i preu kokën për të shpëtuar nga zgjedha popullin tonë!
– Atëherë dhe emri yt duhet të ketë një histori?
– Emri im? Oh, është histori e gjatë. Ndër librat e shenjtë ka dhe një libër libër tjetër që quhet «Libri i Esterit” – dhe duke qeshur i kishte ngjeshur buzët në të tijat.
Kishte qenë mbrëmja e parë që shijonte gjinjtë e Esterit, gojën e saj të lëngësht, aromën dhe nektarin e kurmit të saj i cili shkëlqente atje nën ullishtë plot diell, me një dritë okër si të ishin në botën e shenjtëve.
“E tmerrshme, – mendoi dhe ashtu i trishtë, me këmbët zvarrë, u kthye drejt shtëpisë me një zë dukej se vinte nga lart: «Aleihem hashalom!… Paqe mbi ta!…
I ati, Thomai, po rregullonte në oborr një nga rrotat e karros së madhe meqë nesër duhej të niseshin për në Selenicë. Ai hyri i heshtur, pa folur dhe i ati që e pa ashtu tundi kokën disi i habitur nga trishti që mundonte atë ditë shpirtin e tij.
E pamundur të flinte atë natë. Shtrirë në krevat megjithë rroba, ashtu në gjysmë ëndërr i shfaqej fytyra e qeshur e Esterit. E kërkonte dhe humbiste sytë në qiell duke imagjinuar atë rrëmbim të Juditës, kalin që hingëllinte e ikte me të katra bashkë me kalorësin e zi… Juditën hedhur mbi të, lejlekët që ngriheshin e fluturonin duke u larguar drejt një horizonti gri. E çuditëshme, flatrat e tyre rrihnin ngadalë, tepër ngadalë, sikur nuk donin të fluturonin e ku gjithçka kishte brenda enigmën dhe misterin e madh. Madje dhe hëna e plotë me atë ngjyrë të argjendë, tashmë ishte bërë e kuqe, si të ishte një hënë gjaku. Çdo të bëhet me Esterin? O Zot, o Perëndi, murmuriti ashtu si nëpër gjumë duke vështruar gjithnjë atë hënë gjaku që i shfaqej nga dritarja e hapur në mënyrë të frikshme, si një ogur i zi. Atëherë u ngrit dhe nisi të ecte rrotull dhomës. Jo, jo, duhet të shkoj ta gjej, – mendoi… dhe në fund të botës të jetë. Me siguri që dhe ajo më kërkon, më pret. Dhe menjëherë duke përgjuar prindërit që flinin shkoi në këndin e dollapit, mori torbën e tij të udhëtimit dhe duke kërcyer nga dritarja kaloi heshturazi oborrin e më së fundi u zhduk… Një zë sikur e ndiqte pas. Ishte zëri i ëmbël i saj që i thoshte dikur aq ëmbël: «Pas vdekjes i dashur, thuaj për mua fjalë shenjti dhe tregomë për botën e të gjallëve!…»
Duhej të shkonte në port. Mbase një anije do ta çonte deri në Korfuz… Ecte dhe papritur ngriti kokën lart. Jo, hëna nuk ishte e kuqe, nuk ishte një hënë gjaku. Ishte një hënë e plotë, e bukur, e madhërishme me atë dritë argjendi që binte mbi çatitë e shtëpive të qytetit që flinte ende. Po shkonte dhe çuditërisht, papritur dëgjoi atë zë të lehtë e të ëmbël të Esterit që i këndonte atë këngë të vjetër dashurie, atë këngë gati biblike të popullit të saj që e kishte aq shumë për zemër:
«Në ag një pëllumb gugit / flokët e tua janë plot vesë / goja tënde është si trëndafili i mëngjesit / dhe atë do ta këpus për veten time…»