“Varri i vajzës së liqenit”… Kështu e kishin quajtur banorët e atij fshati peshkatarësh atë gur të madh e të zi që herë-herë, në perëndim, vezullonte grimca të shkëlqyeshme sikur të ishte në shtresime kromi. Në fakt nuk ishte një varr zakonshëm. Ishte një gur i madh përballë ishullit të Maligradit i cili dëshmonte për një histori të largët, të dhimbshme, një histori dashurie të nëmur. Sa herë që ndonjë i huaj zbriste nga qyteti në fshat, rasti binte të flisnin dhe për atë gur që vezullonte nën dritën e hënës. Peshkatarët flisnin për një histori që secili e tregonte në mënyrën e vet, aq sa nganjëherë ngjarja në fjalë ishte deformuar aq shumë saqë nga e gjithë historia mbetej e vërtetë veç ajo se vajza ishte vrarë për një dashuri me një të huaj. Pra, historia ishte kthyer në një lloj legjende dhe në mjegullën e kohës askush nuk e dinte realisht të vërtetën e asaj ngjarje të ndodhur gjatë Luftës së Parë Botërore, kur ato brigje ishin pushtuar nga ushtria shumëkombëshe austro-hungareze e përbërë nga austriakë, gjermanë, bullgarë, çekë, sllovenë, etj., që luftonin kundër francezëve të “Ushtrisë së Orientit”. Madje në një gazetë të vjetër, dikush që përshkruante historinë e atij fshati të vogël me nja njëzet shtëpi, shtonte se ajo vajzë kishte dhënë frymën e fundit ditën e mbarimit të luftës, kur i dashuri i saj ishte gjetur i vrarë buzë liqenit. Cili ishte ky, nga vinte? Vërtet ishte vrarë?
Zakonisht, njerëzit që donin të vizitonin ishullin e merrnin varkën pikërisht tek “Guri i zi”, i cili ishte pika më e afërt me Maligradin nga ku dukej ajo pjesë shkëmbore gjigande që ngrihej dhjetra metra lart. Sipër saj shquhej një gjelbërim i bukur livadhesh, ku zakonisht një tufë delesh ishin lënë të lira në natyrë. Çuditërisht, edhe pse kishin kaluar mbi shtatëdhjetë vjet, askush nuk kishte dashur ta hiqte atë gur ku kalonte monopati buzë liqenit, duke menduar se kushedi, Zoti mund ti dënonte dhe njerëzit i ruheshin një mëkati të tillë.
Një nga ato ditë, Eduart Zavalani, një i apasionuar pas arkeologjisë dhe historisë, ishte nisur drejt ishullit i cili përmendej gjithnjë sa herë flitej për kishën e Maligradit, ajo kishëz e futur në shkëmb, ku kishte ende afreske të mrekullueshme të kohës mesjetare dhe që ishte mbyllur që nga viti 1968, kohë kur feja doli jashtë ligjit. Thuhej se afresket ishin të mjeshtrit të madh David Selenicasi ndërkohë që të tjerë kundërshtonin se në fakt ishin afreske të një piktori të quajtur Aleks. Varka ishte nisur duke nxjerrë një tym të zi që u shpërnda mbi sipërfaqen e shndritshme të liqenit që deri atë çast prehej paqësisht. Tashmë ai sapo kishte mbaruar ekspeditën kërkimore në fshatin e Linit, buzë liqenit, dhe menjëherë i ishte lutur një mikut të tij, Thanasit, mësues në Pustec, që të shkonin të shihnin shpellat e eremitëve në faqen tjetër të liqenit. Ato gjendeshin përballë bregut të fshatit, jo më shumë se një kilometër larg. Ishte Thanasi, që i kishte folur për shpellat dhe varrin e një ushtari të huaj të vrarë gjatë luftës, për të cilën shkruante dhe një gazetë e Korçës fill pas “Luftës së Madhe” por askush nuk e dinte se ku gjendej ai vend. Disa thonin se ishte një austriak, të tjerë gjerman, bullgar, hungarez, çek. Një Zot e dinte. Kështu, kjo histori kishte humbur dhe ishte tretur në brymërat e kohës. Prej disa vitesh kjo histori e kishte ngacmuar, por atëherë nuk mund të shkonin se ishulli ishte shpallur zonë ushtarake dhe askush nuk kishte të drejtë të shkelte atje, madje dhe vetë peshkatarët. Sa për delet, ishin ushtarët e kufirit që kishin lëshuar disa dele dhe sa herë rritej një e therrnin dhe bënin festë majë pllajës së gjelbërt të ishullit që ngjante me një vend parajse. Të shkoje atje, atëherë konsiderohej si tentativë arratisje, pasi sipas regjimit, në anën tjetër ishin gjithnjë armiqtë, grekët dhe sllavët. Por lumturisht, pas rënies së Murit të Berlinit dhe vendosjes së pluralizmit politik, të kaloje kufirin tashmë nuk ishte më mëkat. E megjithatë, rinia shqiptare pëlqente më mirë detin, duke emigruar me ç’të mundej drejt Italisë e pasaj drejt kufirit të jugut, Greqisë, duke marrë malet e udhëtuar nëpër pyje. Një javë më parë Eduarti kishte qenë në varret ilire të Selcës. E kishin lajmëruar nga Tirana se varret monumentale po dëmtoheshin. Kur shkoi atje pikasi se njerëzit që kalonin nga Selca dhe iknin për në kufirin grek, kur i zinte nata flinin brenda varreve mos lageshin nga shiu ku ndiznin dhe zjarr çka ishte një skenë e mjerueshme për atë vend arkeologjik, veçanërisht për sarkofagun. Por tani askush nuk e kishte mendjen tek varret. Njerëzit iknin me mijra…
Varka shkiste mbi ujin e liqenit duke iu afruar faqes tjetër të bregut, ku thepisjet e mëdha që binin mbi liqen shfaqnin pamje të mrekullueshme dhe nëpër to, dukeshin vrimat natyrore apo shpellat e vogla ku thonin se atje dikur rrinin eremitët. Kishte diçka mistike në ato pamje. Aty kishin jetuar dikur eremitë, këta besimtarë të handakosur, të përzënë nga Kisha dhe të përbuzur nga të tjerët. E megjithatë ata besonin në mënyrën e tyre, midis jetës pagane dhe qiellit përballë me të cilin flisnin në vetminë e tyre. Nga një prej shpellave zbrisnin ca shkallë litari lëshuar që lart, që dikush i kishte vendosur aty shumë vite më parë. Varkatari që i njihte mirë ato anë u tha se pesë vjet më parë, një ushtar i pikës kufitare kishte guxuar të ngjitej aty lart por menjëherë kishte zbritur i tmerruar nga frika se diçka mund ti ndodhte. Disa qirinj të ndezur, një ikonë dhe një robë e lyer me gjak e kishin trazuar aq shumë sa forcat i ishin prerë dhe desh ishte mbytur në ujë… Një muaj më pas, trupi i eremitit që jetonte prej vitesh atje ishte parë të shtyhej nga ujët duke e zhdukur tej drejt një bryme të dëndur që kishte rënë mbi liqen.
Kur mbërritën poshtë thepisjes shkëmbore ata ngritën sytë lart dhe Thanasi i bëri shenjë:
– Ngjitu ti më mirë!
Eduarti kapi litarët dhe ashtu duke u lëkundur sa andej-këndej, nisi të ngjitej. Një tufë pulëbardhash kaloi aty pranë duke klithur, si duket të pakënaqur nga prania e njerëzve.
Më së fundi ai mbërriti dhe me vështirësi u fut brenda nga ku papritmas një tufë zogjsh që I fshikën fytyrën doli gjithë britma duke marrë qiellin. Në fakt ishte një guvë që futej thellë shkëmbit, ku dikush kishte venë një tufë degësh të thata dhe gjethesh, mesa dukej për të fjetur. Sipër, në një vend të hapur, ishte një ikonë dhe anash saj ca qirinj të fikur s’dihej kur. Tutje një thikë, ca rroba të lënë në cep dhe një rrjetë e vjetër si duket për të kapur peshq por që zogjtë e shkëmbenjve tashmë kishin bërë foletë e tyre. Kishte shpresë se mos kishte ndonjë afresk në shkëmb apo relike të vjetër mesjetare por ajo guvë ishte tepër e thjeshtë dhe pa ndonjë vlerë historike. Jo, ihjesht një shpellë eremiti, i cili siç dukej, për vite me rradhë kishte jetuar aty në kushtet më ekstreme që mund të jetojë një njeri: ujë nga liqeni dhe peshk për të shuar urinë… Vështroi nga të katër anët dhe ja ku gjeti diku një kryq të vjetër dhe pranë tij një libërth të vjetër psalmesh, bërë pis nga pluhurat. Pastaj kureshtar, duke shtrirë dorën në një gropë të futur në thellësi, diçka e bëri kureshtar. “Çudi” – tha me vete dhe filloi të heqë ca shkarpa të lëna aty dhe ti hedhë poshtë këmbëve. Duke futur dorën akoma më thellë, ashtu në majë të gishtave, papritur preku diçka të drunjtë. Duhej të ishte diçka prej dërrase. E tërhoqi ngadalë dhe kur e nxorri pikasi një kuti druri. Kur e hapi, u habit me atë që gjeti në të: një aparat i vjetër fotografie i mbuluar në një leckë, disa klishe filmi në negativ ku shquheshin thjesht silueta njerëzish apo imazhe natyre si dhe një matrikull me numra, siç dukej i ndonjë ushtari të humbur.
“E habitshme”, mendoi. Ç’mund të jetë ky aparat i vjetër në një guvë të tillë? E kujt vallë do të ishte? Shikonte aparatin dhe donte ta hapte por menjëherë, duke parë se ishte tepër i vjetër, në çast mendoi se do të ishte mirë të mos e hapte. “Ndoshta ka film dhe mund të marrë dritë!”… shtoi me vete.
“Kush vallë mund ta ketë fshehur këtu? Eremiti që kishte humbur në thellësitë e liqenit apo prifti i Maligradit, Zoti i tij, i cili para se të mbyllej kisha shumë relike i kishte fshehur?”
Po mendonte kështu kur ndërkohë dëgjoi Thanasin që e thërriste i shqetësuar.
– Po zbres! – iu përgjegj dhe u shfaq menjëherë në krye të shkallares dhe me kutinë në dorë nisi të zbresë.
– Hë çfarë kishte? – e pyeti Thanasi kur ai u lëshua mbi barkë.
– Një ikonë e shëmtuar, një kryq hekuri dhe ca rrecka të vjetra, por këtu në këtë kuti ka një aparat dhe një bllok të vjetër, – shtoi dhe i zgjati kutinë.
– Ç’ne aty?
Eduarti ngriti supet.
– Një aparat shumë i vjetër fotografik… S’kisha parë një të tillë. Kushedi se ç’ka brenda, por këtë duhet ta hapë një specialist.
Varkatari shikonte i habitur ndërsa Thanasi e vështronte duke qeshur:
– Ja çdo të thotë kur merresh me arkeologjinë dhe historinë! Kushedi se ç’thesar është!
– Sidoqoftë florinj nuk janë miku im! Mund të ketë ndonjë fotografi të vjetër historike, kushedi…
Pas pak, barka e vjetër me ato ngjyra të shplara nga koha u largua drejt bregut nga ku kishin ardhur pak kohë më parë. Me sytë nga thepisjet, shikonin ende me kureshtje nga vrimat e tjera shkëmbore, të cilat ishin më të vogla e që padyshim secila nga to mund të kishte histori të çuditshme e mistike. Siç thonin dikur në këto anë, aty mbylleshin të tromaksurit e Zotit, të çmendurit e kishës apo ata që prifti i kishte mallkuar por që s’donin të ndaheshin nga Zoti i madh.
* * *
Të nesërmen që në mëngjes, Eduarti u nis për në Korçë dhe menjëherë ndaloi tek fotografi i qytetit, një miku i tij. Petro gjithë jetën kishte qenë fotograf, ashtu si dhe i ati dhe gjyshi i tij. Ishin nga të parët fotografë që kishin hapur një dyqan në qytet. Gjyshi i tij e kishte mësuar fotografinë kur ishte i ri në Amerikë. Punonte si çirak në atelierin e një amerikani. Që atëherë familja e tyre ishte një familje e nderuar se aty bëheshin gjithë fotografitë e dasmave dhe të jetës së atij qyteti. Aty i gjeje, me të gjallë dhe të vdekur, një muze i vërtetë fotografie.
Sa e takoi Petro fotografin i tregoi qesen nga ku nxorri pllakat prej xhami dhe aparatin e vjetër.
– Po këtë nga e gjete, o i uruar? – tha i habitur fotografi.
– Kujdes se nuk e kam hapur… mbase ka diçka brenda, prandaj erdha tek ti.
– Qenka aparat i çuditshëm, tepër i vjetër… mbase është nga ata të Luftës së Parë Botërore, – tha Petro dhe duke vendosur syzet dalloi gërmat e gdhendura mbi aparat. Diçka mërmëriti dhe pastaj shtoi:
– Qenka nga një firmë e mirë austriake, por që nuk ekziston më. E shikon këtë grepin këtu? Kjo e pengon të hapet. Ndoshta do kenë dashur ta hapin por s’kanë ditur. Eja me mua tani ta hapim në dhomën e errët se nuk i dihet… po kështu shohim dhe klishetë.
Eduarti e ndoqi pas dhe fotografi mbylli derën. Pas pak, në atë dritë të kuqe që mbuloi dhomën e errët, ngadalë dhe disi me vështirësi Petro lëvizi grepin e vogël dhe hapi aparatin duke nxjerrë një film të vjetër, të cilën e vështroi duke e ngritur sipër mbi sy. Ishte një negativ që nuk ishte ekspozuar.
– Kushedi ç’do shohim, – tha me të qeshur Petro dhe menjëherë bëri anash ku kishte dy govata kauçuku me solucion dhe ujë. E futi menjëherë duke pritur zhvillimin e saj.
– Bëre mirë që nuk e ke hapur, pasi drita do kishte djegur fare. Mesa shikoj, negativat në klishetë e tjera janë ruajtur mirë. E habitshme që nuk e ka prekur njeri prej kaq shumë vitesh.
Në gjysmë errësirën e laboratorit Petro vështronte negativët duke dalluar figura njerëzore si dhe peizazhe, konturet e një fshati, etj. Kureshtar, i kaloi menjëherë të gjitha në solucion dhe pas disa minutash i nxorri dhe i la të thaheshin. Në dritën e kuqe ata nisën të vështrojnë ato figura njerëzore si dhe disa pamje të fshatit. Si dukej ishte i njëjti fshat, pasi tutje në sfond dukej ishulli i vogël i Maligradit. Në një tjetër ishin ca fshatarë të ngarkuar me kallinjtë e misrit; një kishë, ca fëmijë ulur në pragun e një shtëpie fshati, më tutje, një portret fshatareje shumë plakë por me një fytyrë plot mirësi dhe e qeshur. Pastaj ata panë një grup ushtarësh dhe figura e një ushtari që e ka hequr kapelen duke e mbajtur në dorë dhe duke i qeshur atij që e fotografonte.
Petro u afrua edhe më nga fotografia duke vështruar nga uniforma e tij.
– Qënka një ushtar i Luftës së Parë Botërore.
– E habitshme, – pëshpëriti Eduarti, – nga e njohe?
– Po kështu visheshin ushtarët e Nemces.
Ndërkohë Petro vëzhgonte një klishe tjetër. Ishte një vajzë me një fustan të lehtë vere dhe të hapur në gjoks. Një vajzë shumë e bukur, me buklet e gjata që i binin mbi shpatulla. Edhe ajo qeshte. Po, dukej e lumtur aty buzë liqenit me këmbët e xhveshura në ujin e kaltër. Në fotografinë tjetër ajo ishte shtrirë në bar, duke vështruar nga objektivi me dorën gjysmë të ngritur sikur të mos donte ta fotografonin edhe pse buzëqeshja e tradhëtonte, pasi fytyra e tregonte tepër të lumtur. Fotografia tjetër ishte një portret akoma më i bukur: ajo kishte hedhur kokën pas dhe në plan të parë dukej gusha, mjekra dhe fare pak sytë e saj. Ishte një fotografi e rrallë arti. Një bukuri e virgjër.
– Me siguri ka qenë fotograf! – tha Petro. – Shiko sa bukur e ka fotografuar. Babai më ka treguar se në luftë, atëherë i mobilizonin të gjithë: aktorë, piktorë, fotografë, muzikantë. Të gjithë i çonin në front përballë vdekjes.
Vështronte i habitur atë portret vajze fotografuar disi nga poshtë, diçka jo e zakonshme për atë kohë, ku në plan të parë ishte gusha, mjekra ovale dhe cepat e qerpikëve dhe vetullave.
– Një portret i mrekullueshëm… një foto arti. Qenka po ajo por në një ditë tjetër, – shtoi Petro duke parë nga klisheja e vajzës. – Me siguri ndonjë nga vajzat e fshatit me të cilën është dashuruar.
Petro afroi fotografinë e fundit dhe pikasi përsëri figurën e saj dalë në hyrjen e kishës së Maligradit, në atë kishëz të futur në guvën e madhe ku për kubé kishte veç shkëmbenjtë.
– Sa e bukur, duket si një Madalenë!
– Si duket e ka marrë me varkë për ta fotografuar këtu!
– Me siguri! – shtoi Petro përsëri. – S’ka kush ta sillte tjetër përveç tij… Atëherë ata ishin zotër të frontit.
Pamjet ishin të mrekullueshme dhe habia i kishte pushtuar të dy.
– E jashtëzakonshme vërtet… një vajzë shqiptare në aparatin e një ushtari austriak. A thua vërtet të ketë qenë një nga vajzat e atij fshati?
– Po kush tjetër atëherë?
– Po e habitshme… si mund të shkonte një vajzë me një ushtar të huaj.
– Pse, çudi të duket? Ndjenjat nuk kanë kufi mik i dashur… Në ato anë njerëzit kanë qenë shumë më të çliruar. Nuk ishte si në kohën kur jetuam ne që kur të shihje një vajzë me një djalë diku duhej të martoheshin.
Eduarti qeshi dhe vazhdoi të vështronte atë idil të bukur dashurie që shfaqej në ato pak fotografi. Drita e bardhë dhe disi okër e diellit i jepte asaj fytyre hire të veçanta.
– A mund të më bësh dhe një seri tjetër të këtyre fotografive? Do ishin interesante për muzeun e fshatit. Jam i bindur se foto të tilla nuk ekzistojnë.
– Sigurisht që kanë shumë interes për historinë, – tha Petro.
– Për më tepër do isha kureshtar të zbuloja se cila ka qenë ajo vajzë. Vallë do jetë vërtet ajo e legjendës që tregohej dikur në fshat apo jo?
– Çfarë legjende?
– Një histori dashurie e një vajze me një të huaj. Ajo ishte vllahe dhe gjuha do i ketë bashkuar.
– Pse s’thua që kemi të bëjmë me një roman dashurie?!
Më së fundi Petro hapi dritat, mbështolli fotografitë në një letër dhe duke dalë ia zgjati.
– Merri, ndërkohë po bëj dhe për vete një seri… kur të kalosh këndej eja ta marësh aparatin dhe klishetë fotografike. Ata të seksionit të trashëgimisë do habiten me këtë histori… dhe mos harro të më tregosh rreth asaj histori dashurie.
* * *
Të nesërmen, duke u kthyer përsëri në Prespë, Eduarti mendonte gjithnjë rreth “vajzës së liqenit” dhe shumë mendime i vërtiteshin në kokë. Vallë të ishte vajza e legjendës me varrin në breg Maligradit? Në fakt koha përkonte me historinë e asaj ngjarje. Vallë nga se kishte vdekur? Ishte vrarë apo si? Gjëja e parë që duhej të sqaronte ishte nëse ajo vajza e fotografisë ishte po ajo e “Gurit të zi“, apo jo. Dikush i kishte treguar se ajo histori lidhej në të vërtetë me familjen Shtëmbaçi dhe se për këtë ngjarje ishte shkruar që pas luftës në një nga gazetat e Korçës, kohë kur ushtritë e huaja u larguan duke lënë pas veç kufoma dhe një zi të madhe.
Kur zbriti në fshat shkoi drejt e në shtëpinë e Xha Tasit, me shpresë se ndoshta plaku 80 vjeçar mund ti thoshte diçka por shpejt e kuptoi se plaku s’do ti thoshte ndonjë gjë të madhe.
– Nuk dëgjoj se ç’thua, – ia kthente plaku atë ditë, – këto që më thua ti janë përralla.
Dukej se s’donte të dëgjonte për atë histori. Plaku tregohej si shurdh dhe shpesh i hiqte sytë nga vështrimi zhbirues i tjetrit. Papritur nusja e shtëpisë i tha diçka tjetër dhe ai e dëgjoi për bukuri. Ky detaj e nxiti Eduartin ta ngacmonte akoma më shumë bisedën. “Me siguri bën gjoja“, mendoi ai dhe vazhdoi. Pas pak nxorri fotografinë dhe ia tregoi plakut. Xha Tasi e mori dhe e vuri përpara syve. E afroi dhe e vështroi mirë dhe ja ku fytyra i mori një pamje tjetër. U ngrys i tëri. E mbajti një çast fotografinë në dorën që i dridhej dhe e flaku duke murmuritur. Eduarti u përkul dhe e mori duke menduar se ajo fotografi e kishte ngacmuar në plagë atë plak.
Duke parë nga fotografia vetëm tani dalloi se pas vajzës ishte porta e një shtëpie. Me sa dukej plaku kishte pikasur shtëpinë e tyre ku dhe kishte lindur. Me syzet e tij të vjetra, me ato xhama të trasha, plaku shihte fotografitë dhe mërmëriste. Nuk dëgjohej se ç’thoshte në të vërtetë, por mërmërima e tij i ngjante një lloj lëngimi, diçka prej zije. Ndoshta edhe pse vajza i ngjau me nënën e tij? Të ishte vallë e gjakut të tyre?…
– Xhaxha, si është ajo historia e varrit të vajzës së liqenit. Thonë se ishte nga familja juaj.
Plaku ktheu sytë, e vështroi një çast dhe nuk foli. Mërmëriti diçka, rrufiti kafenë që solli nusja dhe pas një heshtje të gjatë shtoi:
– Kanë kaluar kaq vjet të keqen xhaxhai… atëherë isha dhjetë vjeç! Babai s’na thoshte gjë për të. Nëna diçka tregonte. Isha i vogël…
– Vallë është mbytur?
– Kështu thonë…
– Po pse nuk e varrosën në varrezat e fshatit por në breg të liqenit.
– E ku e di unë… këto janë histori të vjetra. Donte të ikte nga fshati, të martohej…
– Mos ishte ndonjë nga ata ushtarët e Nemces të Luftës së Parë? Nga ata të ushtrisë austro-hungareze?
Plaku tundi supet.
– Kushedi, o djalë, – dhe ndërkohë mori paketën dhe ndezi një cigare.
Mesa dukej donte ti jepte fund bisedës. Megjithatë Eduarti nuk u ngrit dhe nisi të nxjerrë fotot e tjera, duke ia dhënë plakut një e nga një. Xha Tasi i shikonte, afronte sytë nga fotografitë dhe gjithnjë i rikthehej asaj fotografie të vajzës në sfondin e portës së madhe të shtëpisë.
– Si quhej xhaxha?
– Sandra!…
Pastaj plaku lëshoi kokën në jastëkun e divanit dhe mbylli sytë. Donte të prehej. Kujtime të trishta, plagë të vjetra… Ndoshta kujtonte fytyrën e nënës së tij apo dikujt tjetër. Vallë ngjanin?
Eduarti e pa që plaku kishte humbur në të tijat dhe s’donte ta trazonte më. I bëri shenjë nuses se po ngrihej që ta linte plakun të qetë.
Sapo doli në rrugë ndjeu një kënaqësi të çuditshme. Tërë kjo duhej të ishte ndoshta historia e asaj legjende, madje historia e vërtetë që po shfaqej pas brymës së asaj kohe aq të largët. Përreth vjeshta shpaloste hiret e saj, atë botë plot ngjyra, veçanërisht me të kuqen e pemëve, lisave dhe trupat e bardhë të plepnajave. Sigurisht mendoi, plaku dinte diçka, një histori familjare që nuk tregohej e tëra, që ishte mbajtur e fshehtë dhe nuk flitej më për të, pasi vajza kishte vdekur ose ishte vrarë. Por po të kishte vdekur ajo do ishte varrosur si gjithë të tjerët në varrezat e fshatit? Jo, jo… mendonte Eduarti. Diçka më e rëndë duhej të kishte ndodhur. Mos vallë kjo dashuri u kishte cënuar nderin e familjes dhe ata e kishin vrarë?
Kohë më parë, në fshat, dikush që po merrej me historinë e atyre anëve, tregonte se kishte qenë plaku i shtëpisë që e kishte vrarë dhe kjo sepse ishte lidhur me një ushtar të huaj. Të tjerë e mohonin dhe thonin se kishte qenë një komit që kishte rënë në dashuri dhe i kishte vrarë të dy, tek donin të shkonin në ishull.
Ecte e mendonte duke iu rikthyer hamendjes së vrasjes së saj: “A mund të vriteshin dy të rinj të dashuruar edhe pse ishte kohë lufte? Po varri i tij ku ndodhej?“ Pastaj një zë tjetër i thoshte: “Gjithçka mund të ndodhte atëherë. Ishte lufte dhe shqiptarët nuk e dinin nëse ata ushtarë ishin aleatë apo armiq të tyre. “… Atë kohë mbi tokën shqiptare ushtritë e Europës luftonin me njëra-tjetrën dhe gjithë Shqipëria ishte kthyer në një shesh beteje. Ngado nëpër rrugë gjeje kufoma kuajsh me barqet e fryra, karro të shkatërruara, ura të bombarduara, shtëpi të rrënuara nga bombat dhe të vrarë anash hendeqeve.
Në mbrëmje, në kthim, tek u shtri në dhomë, mendoi përsëri atë pasdite kur ndoshta ishte bërë vrasja në breg… Mbylli sytë dhe imagjinonte çuditërisht se si mund të kishte ndodhur. Figurat e atyre dy të rinjve në fotografi papritmas u gjallëruan dhe ja tek nxitonin të dy drejt bregut ku një varkë e vogël priste. Shkonin të gjenin një strehë për tu puthur, për të thënë fjalë dashurie për të ngjizur trupat e shpirtrat. E imagjinoi një çast ashtu të qeshur, më të lumtur se kurrë, me ato flokë të gjata që ia merrte fresku i liqenit por papritur një pushkë kishte krisur. Vajza ktheu kokën duke klithur dhe ushtari binte ngadalë në ujë, jo larg bregut. Ai binte aty, pa armë, pa helmetë, vetëm me xhaketën e tij ushtarake, të zbërthyer në atë ditë të parë nëntori plot diell kur dhe lufta do të pushonte. Pritej urdhëri i kapitullimit. Ajo fytyrë iu shfaq sërish, me ato sy të hapura, të tmerruara nga ajo gjëmë e dhimbje. Padyshim duhej të kishte klithur dhe sulur drejt tij duke e marrë në krahë për ta nxjerrë në breg. Por ai veç murmuriste. Thoshte copra fjalësh, ashtu i përgjakur dhe me një qeshje të lehtë kishte heshtur përfundimisht.
Gjithë ajo natë ishte për të një lloj kushmari i çuditshëm, me imazhe gjithë hire, fjalë të ëmbla, murmurima dashurie e pastaj një krismë e thatë pushke, vetëm një, e cila vinte nga afër. Kush vallë i vrau? Imagjinonte hijen e njeriut në breg, pa mundur ta shohë të qartë. Një hije, një figurë e turbullt që ishte shfaqur papritur dhe pastaj ishte larguar qetësisht, drejt fshatit të mbuluar nga një brymë e pafund. Megjithatë kjo histori do ta grishte gjithë ato ditë. Nuk mund ti harronte sytë e qeshur të asaj vajze dhe fytyrën e lumtur të atij ushtari me xhaketën zbërthyer, sikur me dashurinë e tij donte të lumturonte botën dhe ti jepte fund asaj lufte të kotë e barbare. Një histori e bukur, tha me vete, një roman dashurie në kohë lufte. Një dashuri e ndërprerë dhe një tragjedi e dhimbshme.
* * *
Dy ditë më vonë me atë bllok të vjetër me shkronja të imta, shkruar në një gjuhë të huaj të cilën nuk e kuptonte, Eduarti shkoi tek një i njohur i tij farmacist Stavri Bode. Dikush i kishte thënë se shkrimi i atij ditari duhej të ishte polonisht apo çekisht dhe për këtë mund të pyeste Stavrin, farmacistin e lagjes, pranë kishës. Dhe ai shkoi ta takonte. Ishte një burrë rreth të gjashtëdhjetave, i qeshur, me ca sy të zgjuar që i pikasnin menjëherë. Stavri kishte qenë student në Pragë në fillimin e viteve ’60. E takoi në kafenenë pranë farmacisë dhe i tregoi bllokun e vjetër ku shumë prej faqeve, nga lagështia, e kishin bërë shkrimin të padeshifrueshëm.
– E gjeta para disa ditësh në një nga shpellat e Maligradit. Nuk di se çfarë shkruan në këtë ditar, por do doja ta dija meqë në fshat tregohet dhe një legjendë apo histori e një ushtari të huaj të vrarë gjatë Luftës së Parë Botërore. Këtu ka dhe emrin e tij, Jaromir Knisel si dhe një adresë në Pragë. Po munde më përkthe çfarë të mundesh. Eshtë një dokument historik.
Kjo histori e bëri kureshtar dhe Stavrin. E mori ditarin dhe nisi ta shfletojë me kureshtja. Ja pra dhe një histori e çuditshme e një ushtari çek në Shqipëri. Ç’të ishte vallë? Shqiptarët e njihnin Çekinë më shumë nga romani i Hashekut ’Ushtari i mirë Zhvejk’. Por kjo në fakt dukej një histori tragjike. S’kishte asgjë për të qeshur…
– E habitshme, nuk kisha dëgjuar asnjëherë të kishte patur ushtarë çekë në Shqipëri. E ç’duhej të vinin deri këtu në fund të botës? – qeshi Eduarti.
– Atëherë kështu ndodhte në perandoritë e mëdha. Ku të gjenin ushtarë dhe i dërgonin menjëherë në front…
– Ti ke studjuar në Pragë apo jo?
Stavri tundi kokën në heshtje.
– Eh, ishim të rinj atëherë… – dhe ai humbi vështrimin tutje nga rruga.
Savri Bode nuk mund ta harronte atë kohë. Ishte rinia e tij, dashuria e madhe, ëndrrat, shkolla, Praga me bukuritë e saj dhe pastaj Katerina, e dashura e tij, e ëmbla Katerinë që aq shumë e kishte dashur. Bashkë ndiqnin teatrot, koncertet, filmat e bukur çek. Dhe ja tani ky ditar i vjetër lufte e kthehu në kohë, pas, në rrugët e Pragës në ato kujtime që i shfaqeshin hera-herës me shkëlqimet e një bote të paqtë, sikur të ishte diçka ireale që i qëndronte mbi qepalla, mbi sy, ajo çka kishte përjetuar atje në ato vite. E mori bllokun dhe i premtoi Edit se do t’i përkthente dhe se mund të kalonte të pasnesërmen të merrte ato ç’mund të përkthente. Dhe më pas ata u ndanë.
Atë ditë, duke u kthyer në shtëpi gjatë gjithë kohës Stavrit i shfaqeshin imazhet e Pragës, rrugët, sheshet, dita kur zbriti në Pragë, auditorët e mjeksisë, pastaj takimi i parë me të dashurën e tij Katerina, koncertet në teatrot e qytetit ku dëgjonin Brahms, Dvorzhak… simfonitë e mrekullueshme të Smetanës. Ishin të dashuruar dhe pas katër viteve kur Stavri duhej të kthehej, Katerina kërkoi të vinte me të në Shqipëri. Ishte “koha e vëllazërimit në kampin socialist”. Më së fundi ata u kthyen dhe një jetë e re filloi. Pas martesës, Katerina lindi një djalë, Jozefin, dhe shtëpia e tyre ishte mbushur nga gjithë ajo lumturi gjer ditën kur do të vinte urdhëri i Partisë: “Të lihen gratë që kanë ardhur nga vendet revizioniste”… Ishte një tragjedi e madhe, e pabesueshme, jo njerëzore mes gjithë atyre ish studentëve që kishin studjuar në Moskë, Leningrad, Sofia, Budapest, Pragë, Berlin apo Varshavë dhe kishin “guxuar” të martoheshin me të huajat… Tashmë ato konsideroheshnin si spiune në shërbim të vendeve të tyre. Shqipëria i kishte mbyllur kufijtë e saj. Shtëpia ishte mbuluar nga trishti dhe ankthi. Oh, ç’kohë, ç’përpëlitje. Si mund të ndaheshin, përse? I dukej sikur dikush nga ata të dy diçka po vdiste ngadalë, po jepte shpirt. Më së fundi ajo ditë e tmerrshme mbërriti. Duhej të iknin.
Sytë e Stavrit ishin të përhumbur. E habitshme, muajt e fundit i ishte shfaqur përsëri ajo natë e fundit me Katerinën në shtëpinë e tyre. Jozefi flinte në dhomën e tij dhe ata të dy qëndronin në tavolinë, të heshtur, pa fjalë, duke vështruar njëri-tjetrin dhe herë-herë duke i ikur shikimit të tjetrit. Ç’të thonin? Jozefi flinte dhe kthehej në anën tjetër. Ata kishin hapur një shishe verë dhe kthenin nga një gllënkë. Pastaj ajo i ishte afruar dhe ishte ulur në gjunjët e tij. Kishte filluar ta përkëdhelte dhe i këndonte në trisht një këngë çeke, një këngë dashurie. Si një ninullë dashurie, zë ulët. Pastaj i puthte flokët, ballin, sytë dhe vazhdonte të këndonte e ta mbyste me të puthura. Oh, ç’këngë. “Vallë do të shihemi prapë?” – e kishte pyetur ajo. Dhe ai i ishte përgjigjur. “Do ta pres shumë atë ditë Katja!…” Dhe kështu kishte ardhur agu, një ag pa diell, me një qiell të murrëtyer.
Katerina me djalin u detyrua që bashkë me disa gra ruse, hungareze, polake e bullgare të merrnin avionin në aeroportin e Rinasit. Ishte një ditë e rëndë plumbi. Gjithçka ishte e trishtë, si të ishte një kortezh funebër… I përcolli të dy në aeroport. E përqafoi fort Katerinën duke e mbajtur në krah, me fëmijën mes tyre. I tha të kishte kurajo se ndoshta shpejt kufijtë do të hapeshin sërish. Por ato s’do të hapeshin kurrë… Atë mbrëmje, duke tretur vështrimin nga dritarja e dhomës, Stavrit i ishte shfaqur papritur ai imazh i ndarjes së tyre të fundit, imazhi i djalit të tij që ecte në pistën e asfaltë drejt avionit, kur për një çast ndaloi dhe u kthye për të parë të atin dhe i ngriti dorën, një dorë e vogël që qëndroi për një kohë të gjatë pezull, në ajër, gjersa e ëma e tërhoqi. Stavri e vështroi përmes telave rrethuese të pistës dhe kafshoi buzët. Qau. Nuk mund të duronte më. Nuk donte ta shihte atë fluturim, atë avion që ngrihej dhe shkonte me një zhurmë të tmerrshme, sikur do të merrte me vete në qiell dy të vdekur.
Atë mbrëmje, Eduarti mendoi të shkruante një letër në adresën që kishte lënë Jaromiri në ditarin e tij. Ishte emri i një rrugë të Pragës. Vallë a jeton ende atje dikush nga njerëzit e tij, pyeste veten Edi. Për këtë dyshonte sepse kishin kaluar pothuaj 70 vjet. Megjithatë ngulmoi që atë letër ta shkruante dhe Stavri pastaj t’ia përkthente. U ul dhe nisi të shkruante: “Zonjë, zotëri… Unë që po ju shkruaj jam një asistent arkeolog shqiptar që merrem me monumentet e cultures dhe po ju shkruaj në lidhje me Jaromir Knisel, i cili gjatë Luftës së Madhe ka qenë ushtar në Shqipëri dhe pikërisht në frontin e Prespës. Ne kemi gjetur matrikullën e tij si dhe një aparat fotografik me disa fotografi. Nuk dimë asgjë mbi fatin e tij, por kjo matrikull na lë të mendojmë se duhet të jetë vrarë në Prespë. Nëse është dikush nga familjarët e tij do të donim të lidheshim në mënyrë që tu postojmë dhe fotografitë e tij si dhe të kërkojmë se ku mund të gjendet varri i tij. Pranoni urimet më të mira, Eduart Zavalani.
Dy ditë më vonë ai u takua përsëri me Stavrin, i cili i dha përkthimin e disa faqeve.
– Kaq munda të përkthej. Një histori e jashtëzakonshme, – i kishte thënë ai. – Eshtë një roman apo një film më vete! Do ta lexosh!
Ashtu në këmbë, tek po i kthente ditarin, Stavri i tha se do të bënte një kërkesë në ambasadën çekosllovake në Tiranë që të mund të shkonte në Pragë që të takonte të birin dhe Katerinën. Sytë e tij shndritën kur i tha këto fjalë. Dhe kishte besim, sepse tashmë kufijtë ishin hapur dhe kushdo mund të udhëtonte nëpër Europë. Stavri e ruante adresën e tyre bashkë me disa fotografi.
Atë ditë Edi u kthye nga muzeu të dorëzonte ditarin, aparatin dhe matrikullën e ushtarit çek. Për ta ishte diçka e rrallë, pasi fotografitë dhe dëshmitë e shkruara për frontin e luftës në zonën e Korçës dhe të Prespës në veçanti nuk ishin të shumta. Matrikulla kishte numrin 21470 A. Duke u kthyer për në monumentet e kulturës ku punonte, Edi u ul në një kafene, zuri një cep në fund të sallës dhe nisi të lexonte përkthimet e Stavrit shkruar me shkrim dore: “24 dhjetor 1917. Krishtlindjet. Bën shumë ftohtë. Buzë liqenit të mbrojtur nga një shkëmb ndezëm një zjarr të madh. Kur ra nata, thamë lutjen tonë dhe uruam të dalim gjallë nga kjo luftë. Pastaj kënduam. Të gjithë presim të mbarojë sa më shpejt kjo djall lufte. Shokun tim Boder, me të cilin bënim shumë shaka e varrosëm dje. Ishim shumë të pikëlluar se ai na mbante gjallë të gjithëve. Një bombë e preu në mes…”
Ndërkohë Edi porositi një kafe dhe vazhdoi të lexonte gjithë kërshëri: “E takova dy ditë më vonë në lirishten e fshatit. Quhej Aleksandra… kupton dhe e flet sllavishten. Bashkë u morëm vesh. Ka një fytyrë engjëllore me dy sy të shkruar… sot më solli dy mollë të mëdha me një aromë të mrekullueshme…” Më tutje, në një paragraf tjetër shkruhej: “20 maj: Dje u takuam përsëri me Aleksandrën dhe i thashë se e dua. Por ajo qeshi e lumturuar dhe vrapoi. Pastaj ndaloi dhe priti që të shkoja ta përqafoj… Sapo ka filluar pranvera dhe nga liqeni, fshati duket shumë piktoresk. Flamandët e kuq dhe pelikanët janë të mrekullueshëm me dansin e tyre në ajër. Shkova, e përqafova dhe e mbajta në Sandrën në krahë për një kohë të gjatë. Kishte mbyllur sytë dhe unë e pyeta: Çfarë po mendon? – Po kërkoj një vend tjetër të paqtë, pa luftë! – më tha. I tregova për prindërit e mi. Pastaj më kërkoi të luaj në flaut. Nxorra nga çanta flautin, të cilin ajo e quan fyell dhe luajta diçka nga Brahms, ndërsa ajo lagte këmbët në breg duke ngritur fustanin. “26 maj. Takohemi gjithnjë tek shkëmbi përballë ishullit dhe kishës së vjetër. Aty ka një prift dhe shumë afreske të vjetra të mrekullueshme. Më tha se i kishte treguar nënës së saj për dashurinë tonë por ajo e kishte qortuar. Kanë frikë nga ushtarët.”… “29 qershor. Lufta po shkon drejt fundit. Mezi presim të takohemi. E dua dhe më do. I premtova se do ta marr me vete në Pragë. Dua të kthehem me të. O Zot sa e bukur është dhe sa shumë e dua! “
Edi psherëtiu. Fjalët e ushtarit çek e kishin prekur tmerrsisht. Ishte diçka e bukur, e ndjerë, e fortë, gati ireale për një kohë barbare si ajo ku ishin vrarë miliona ushtarë e miliona njerëz të tjerë që s’kishin lidhje me luftën, nëna, fëmijë, pleq… Nxitonte të lexonte sa më shpejt gjithçka të shkruar në atë ditar të humbur që tashmë kishte dalë në dritë. … “10 shtator 1918. Batalioni ynë po përgatitet për tu tërhequr. Me sa duket ushtria do të kapitullojë. Megjithatë lufta ende vazhdon aty këtu si në Perister, Manastir dhe zonën e Shkumbinit. Tek ne është më qetë. Mbrëmë ndenjëm jashtë deri vonë me të. Ishte një qiell plot yje dhe në kërkonim yllin tonë. I fola për nënën time, Pragën, shtëpinë. I thashë se do të vinte me mua. Më përqafoi dhe qau…“
* * *
Dy ditë më vonë Eduarti ishte nisur për në Durrës të kalonte disa ditë pushime. Në kthim vazhdoi punimet në Lin me ekipin arkeologjik duke pritur mos vinte ndonjë letër nga Praga por askush nuk ishte përgjigjur. Madje një ditë kryqëzoi Stavrin në rrugë dhe ai e kishte pyetur nëse kishte ndonjë përgjigje nga Praga, por mjerisht jo. I dukej se kurrë s’do ta merrte vesh gjer në fund historinë e atij ushtari simpatik që i kishin vënë një pushk në sup dhe e kishin detyruar të luftonte gjer në cep të Adriatikut. Ashtu i mërzitur, ai mendonte se me siguri ajo adresë nuk ekzistonte më, pasi shumë gjëra kishin ndryshuar kudo në Europë e po ashtu edhe në Pragë. Mbase emri i asaj rruge nuk ekzistonte më siç ndodhte dhe në Shqipëri që sa herë ndrroheshin regjimet, ndrroheshin dhe emrat e rrugëve. I vinte keq që nuk do të gjente njeri që të merrte atë lajm të gëzuar të njeriut të zhdukur, ato fotografi me fytyrën e tij të lumtur në fundin e asaj lufte.
Nuk kaloi shumë dhe dhjetë ditë më vonë dikush e njoftoi se kishte ardhur një letër në adresë të tij. Menjëherë mendoi se mbase kishte ardhur ndonjë lajm nga Praga. Vallë adresa kishte qenë e saktë? A kishte mbetur dikush nga familja e tij?… Kur mori letrën në duar e kuptoi menjëherë se ishte shkruar e njëjta adresë dhe se vinte nga Praga. Eduarti nxitoi nga farmacia por mjerisht ishte e mbyllur. Po, sapo kishte kaluar ora 18.00. Mendoi nje çast para derës dhe menjëherë bëri poshtë bulevardit per të shkuar në shtëpinë e Stavrit. Nuk i pritej deri nesër. Ai banonte prapa pazarit, në një shtëpi të vjetër, të ulët dhe me oborr. Kaloi oborrin dhe trokiti. Një grua e vjetër, mesa dukej nëna, i hapi derën.
– Doja të takoja pak Stavrin, jam një shoku i tij. A është aty?
– Po këtu është… po ju hyni, mos rrini jashtë…- tha ajo.
– Stavri, të kërkon një shok!
Ndërkohë Stavri u shfaq në korridor dhe qeshi kur e pa.
– Me fal por s’mu prit pa ardhur.
– Hyr, edhe unë tani e lashë farmacinë.
– Ndonjë të re?
– Erdhi letra!
Dhe i qeshur në fytyrë i nxori zarfin duke ia zgjatur.
– Kur erdhi?
– Sot në mëngjes… Ngaqë kaloi një kohë e gjatë nuk e prisja, por ja, më se fundi erdhi!
– Një kafe?
– Ah, jo… – shtoi Edi me padurimin për të dëgjuar se çfarë shkruhej.
Ndërkohë që Stavri po i hidhte letrës një sy, ai vështroi dhomën me muret e saj plot fotografi. Ishte e para herë që hynte. Se ç’kishte një trisht të madhe kjo shtëpi. Ndoshta gjithë ato fotografi, rradhitur ashtu, si të ishin një kujtesë e nderur dhe e pranishme aty gjatë gjithë kohës. Ishin fotografitë e tij të Pragës, të djalit Jozef dhe Katerinës… Pas ikes së tyre, Stavri kishte provuar të lidhej me dikë tjetër, por e pamundur. Shpirtin e kishte gjithnjë atje, tek biri i tij Jozef dhe Katerina. E pamundur të fillonte një jetë te re kur më tepër gjithnjë shihej me dyshim nga regjimi. Ndërkohë zëri i Stavrit e shkëputi nga këto mendime.
– E dërgon zonja Harovar, nga Praga… Ja ç’thotë:
“I nderuar Zotëri. Unë që po ju shkruaj jam e familjes së Jaromir Knisel. Gjyshi im Viçeslav Knisel ishte vëllai i ushtarit Knisel. Ai më ka treguar se pas lufte më kot nëna e Jaromirit kishte pritur birin e saj. Nga raportet e ushtrisë askush nuk kish mundur të jepte një informacion të saktë për vdekjen e tij. Nga kërkimet e familjes, dihej se deri ditën e Amnistisë ai kishte qenë gjallë në kompaninë e tij por pikërisht atë ditë ishte zhdukur. Meqë nuk ishte bashkuar me ushtrinë atë e kishin konsideruar të humbur, gjithnjë me dyshimin se kishte dezertuar, por meqë kurrë nuk u bë gjallë vite me rradhë dhe pas disa dëshmive, ky shënim në kartën e tij ishte fshirë. Ai ishte një i zhdukur si mijra të tjerë që vriteshin në front dhe mbuloheshin nga dheu i topave apo mbyteshin në lumenj e liqene. Shumë prej tyre shpërfytyroheshin nga bombat pa mundur të identifikoheshin, të tjerë, të goditur në kokë nga predhat që e kishin humbur ndjesinë e hapësirës dhe të kohës, vetë identitetin e tyre. Nëna dhe i ati i tij e vuajtën shumë humbjen e birit edhe pse pritën vite me rradhë por më së fundi shpresat i humbën. Ai kishte qenë student në shkollën e Arteve të Bukura dhe ishte një fotograf i ri që premtonte shumë. Madje ishte një flautist i shkëlqyer. Një mori fotografish ndodhen në muzeun e qytetit. Letra juaj është një lajm i mrekullueshëm që më së fundi dhe ne të kërkojmë pikërisht aty ku është gjetur matrikulla e tij. Dje kam folur me konsullatën tuaj në Pragë dhe ata më thanë se mund të shkoja kur të doja në Shqipëri për të kërkuar varrin e tij. Madje një letër i kam dërguar edhe ambasadës sonë në Tiranë lidhur me këtë ngjarje. Lajmi juaj na ka gëzuar shumë në të gjithë familjen tonë. Më së fundi Jaromiri do na kthehet në Pragë! Në fillim të shtatorit mendojmë të vijmë në Tiranë dhe që andej në Prespë. Zoti do të n’a çojë më së fundi në strehën e Jaromirit tonë. “
Stavri ndaloi dhe vështroi fytyrën e gëzuar të Edit.
– E pabesueshme! Pra do të vijnë?…
Ai palosi letrën, e futi ngadalë në zarf dhe ia zgjati me një dorë që duket se iu drodh. Edi e kuptoi.
– Eh, Praga! – i tha si për t’i kujtuar ato kohë të lumtura.
Stavri ndërkohë hodhi vështrimin tej rrugës ku qytetarët ecnin dhe dy të dashuruar nxitonin me duart e lidhura. Me siguri atë çast sytë e tij shikonin Katerinën e dashur, vetveten në ato rrugë të Pragës, kalldrëme, sheshe…
– Paska qenë flautist, – shtoi Edi si për të thyer atë heshtje të gjatë.
Stavri tundi kokën. Fytyra tashmë i kishte marrë një tjetër dritë.
– … dhe ne i pëlqenim shumë koncertet. Shkonim çdo të shtunë. Katerina i binte pianos. Madje donte të bëhej pianiste por prindërit e kishin bindur të studjonte mjeksi… dhe ajo u bë një gjinekologe e shkëlqyer. E adhuronim muzikën. Ishte ajo që më futi në botën operistike. Shkonim ngado ku luhej Verdi, Puçini… Dëgjonim Smetana, Dvorzhak, Brams… Më kujtohet si tani kompozimi i Smetanës “Ma Vlast”, “Vendi im” apo “Simfonia e Nëntë” e Dvorzhak… Ishim të rinj.dhe gjithçka na dukej e bukur, e paqtë, pa kufij, e lirë. Ishte utopia e ndërtimit të një bote të re, por gjithçka u kthye në një zhgjëndër të madhe… kohë e humbur, jetë të shkatërruara, dashuri fatkeqe dhe ndarje.
Më së fundi Stavri ndaloi. Kishte nevojë të fliste dhe të kujtonte njëkohësisht.
– Interesante kjo histori dashurie në kohë lufte!… Më kujtohet si tani Katerina kur një ditë , në vitin e fundit të studimeve më tha: «U thashë prindërve. Unë do të vij me ty. C’kuptim ka jeta pa ty? Do martohemi atje… Dhe në fund të botës do të vija me ty. Pastaj Praga nuk është larg nga Tirana. Sa herë të duam do shkojmë ti takojmë prindërit e mi…” Por Praga ishte shumë, shumë larg nga Tirana…Ishte një botë e tërë që na ndante.
– Nuk ke dëshirë të shkosh në Pragë?
– Tani që u hapën rrugët po… madje para një jave kam bërë një kërkesë në ambasadën çekosllovake. Pres të marr një vizë. Shpresoj të shkoj … Më ka marrë malli të shoh Jozefin tim… N
Më shumë se njëzetepesë vjet pa e parë. E tmerrshme… Tani përpiqem të imagjinoj portretin e tij. Katerina më ka shkruar dy muaj më parë se ai studjon për inxhinjeri… Nuk ishte faji i askujt. Mjerisht ishin ideologjitë që i ndanë popujt. Ne u prishëm me botën dhe ja tani si u katandisëm por të paktën, ndryshe si disa të tjerë, unë shpëtova, mbijetova, edhe pse me një haraç të madh për të mos parë tim bir… Kaq vjet vetmie e mungese.
Edi ndërkohë i zgjati disa fotografi.
– Shikoji. Ky është Jaromiri para se të fillonte lufta dhe ti jepnin pushkën të shkonte në front.
Stavri vështroi portretin e djaloshit, të qeshur, në moshën më të bukur të rinisë së tij. Pastaj mes fotografive pikasi një foto ku ai ishte shfaqur në një skenë ku luante flaut, diku në një koncert.
– Paska qenë muzikant… – buzëqeshi Stavri.
– Po, flautist… Luante Brams siç thoshte në ditarin e tij të frontit…
Stavri heshti dhe dhe ndërkohë sytë e tij shihnin diku gjetkë…
* * *
Dy ditë më vonë bashkë me Thanasin, Edi shkoi përsëri në fshatin buzë Prespës. Peshkatarët ishin nisur në peshkim, me varkat e tyre të vogla lyer në blu. Në fillim ndalën tek “Guri i zi“, apo “Guri i vajzës së liqenit” duke pritur një nga banorët që t’i çonte deri në kishën e Maligradit. Ishte nipi i Tasi Shtëmbaçit që do t’i shoqëronte. Si duket dhe ai donte tashmë të mësonte nga ajo histori për të cilën po flitej në familje. Kur ndaloi tek “Guri i Zi”, të cilin e kishte parë që fëmijë, djaloshi filloi ta prekë dhe ta shikonte ndryshe, sikur të ishte diçka mistike, një gur që ndoshta ruante nën të një varr, varrin e asaj vajze që kurrë më parë nuk kishte dëgjuar për të.
Ishte ditë e bukur dhe varka shkiste pa zhurmë mbi ujin e kaltër të liqenit. Dielli që ndriçonte tutje thepisjet bënte të dukeshin shpellat e eremitëve, disa prej të cilave ishte e pamundur t’u ngjiteshe. Kur ndaluan dhe hynë në pragun e kishës, drita okër e diellit depërtonte deri brenda ku dukej se kishin filluar restaurimet. Afresket kishin dalë më në dritë dhe në veshjet e apostujve spikaste një e kuqe e bukur, disi vishnje. Një nga puntorët u tha se prifti pritej të vinte nga çasti në çast. Ishte një prift i vjetër dhe ata e pritën me shpresë se kushedi mbase prifti mund tu thoshte diçka mbi këtë histori. Mbase në librat e vjetër të kishës mund të kishte një gjurmë të Aleksandrës apo të vetë ushtarit Jaromir Knisel.
– Po vjen prifti, – i lajmëroi varkari, i cili nga pragu kishte dalluar papritur varkën tjetër që po linte bregun drejt ishullit.
Dhe vërtet ata pikasën atë varkë blu ku shquhej figura e zezë të priftit që po afrohej. Pastaj hodhën sytë mbi pllajën e ishullit, drejt shkëmbenjve që ngriheshin sipër kishës, ku natyra kishte krijuar atë pllajë të gjelbëruar. Shpresonin se kushedi dhe ai vend i pashkelur mund tu zbulonte diçka të papritur…
Kjo ngjarje aq enigmatike dhe tragjike njëkohësisht, Eduartit tashmë i shfaqej si të ishte një film, me sekuenca të shkëputura, ku herë-herë nuk e gjente fillin apo vazhdimin e ngjarjes. Kishte copa të këtij filmi që ishin të errta dhe pa dritë, duke lënë një enigmë dhe pikëpyetje të madhe: Si vallë kishte ndodhur dhe pse? Shpesh pyeste veten se cili ishte vërtet eremiti? A kishte lidhje me këtë ngjarje? Si vallë u gjet aparati në atë shpellë? Po vajzën kush e vrau, babai i saj apo dikush tjetër?…
Kur zbriti nga varka prifti ndaloi një çast dhe vështroi me një mall të papërshkruar hyrjen e asaj kishe të futur mes shkëmbenjve. Kishte një gëzim që donte ta përmbante para tyre meqë ata tre burra, varkatari Pilo dhe dyë të panjohur dukej që po e prisnin. Pastaj Pilo hodhi hapin duke përshëndetur priftin:
– Më së fundi Imzot… Më së fundi në kishën tuaj!
– Po zotëri, duruam dhe ia arritëm kësaj dite ta shohim përsëri. Për mua kjo kishë ishte vetë jeta ime. Ishte gjithçka biri im, ishte shtëpia e Zotit.
Pasi puthi portën e drunjtë, bëri disa hapa brenda duke vështruar nga afresket dhe ca rrangulla të vjetra që kishin mbetur që para pesëmbëdhjetë vjetësh. Pastaj ngriti sytë lart duke parë portretin e Virgjëreshës e duke shtuar:
– Atje në burg, tek flinim, Shën Maria më shfaqej gjithnjë në ëndërr dhe unë e ndjeja se Zoti nuk më kishte braktisur. Ma dërgonte kishën e Zonjës Tonë që ta shihja në ëndërr dhe mos ta humbja besimin që një ditë do të vija sërish. Dhe ja… unë erdha!
– Eduarti punon me monumentet e rrethit të Korçës por ne jemi miq të vjetër. Kemi bërë shkollën bashkë. Ka ardhur këto ditë se një histori e çuditshme e ka bërë kureshtar.
– Çfarë? – iu kthye prifti me sutanën e zezë.
– Shpella e eremitit.
Prifti nënqeshi lehtë dhe tundi kokën.
– Të mjerët eremitë… Sidoqoftë ata e mbajtën gjithnjë në zemër të madhin Zot dhe asnjëherë nuk e ngritën dorën kundër tij.
Pastaj ndali në një nga skelat që kishin ngritur restauratorët të cilët kohë më parë kishin filluar punën për restaurimet e afreskeve.
– Më thanë se ata të monumenteve të Tiranës do të vijnë sërish.
– Po imzot.
Dhe prifti filloi të vështrojë nga fytyrat e apostujve, aty-këtu të prishura nga suvaja apo të gërvishtura nga ndonjë dorë ushtari të pikës kufitare.
– Edhe pak dhe shumë afreske do të shkatërroheshin. Eshtë e moçme kisha jonë, që në shekullin e XIV. Dhe pikturat e ndritura kushtuar Shën Marisë dhe Shën Anës, janë të mjeshtrit Aleks… Muret kanë lagështi sepse kur dera lihet e hapur, era e liqenit bën të futet brenda gjithë lagështia.
– Kur do të hapet kisha imzot?
Të djelën e ardhshme. Le ti këndojmë tashmë himne Atit tonë Mëshirëplotë. Le ti tregojmë besnikërinë dhe dashurinë tonë. Edhe në burg, ne priftërinjtë nuk e humbëm besimin dhe kurrë nuk e braktisëm atë.
Ai e shikonte me admirim atë kishë edhe pse ajo dukej e xhveshur, veç me ato skela dhe rrangulla që tregonin se psallmet kishin heshtur shumë e shumë vite më parë.
– Ati im, – vazhdoi Eduarti, – ne ishim në shpellën e eremitit dhe atje gjetëm një aparat fotografik që ishte fshehur. Ishte aparati i një ushtari çek të vrarë gjatë Luftës së Madhe.
Prifti tundi kokën duke mërmëritur.
– Po, kam dëgjuar për historinë e atij ushtari çek. Që kur fillova të shërbeja këtu, superiori im më ka treguar për një histori dashurie dhe ushtarin e vrarë. Por asnjëherë nuk është zbuluar se cili e ka vrarë. Dyshohej për familjen e asaj vajze, por askush nuk është rrëfyer për këtë mëkat. Gjithçka ka mbetur engimë. Vetëm Ati ynë i madh e di.
– Pra askush nuk di çfarë u bë me trupat e tyre.
Prifti ngriti supet.
– Vetëm Zoti e di të vërtetën, – përsëriti ai.
– Po në librat e kishës nuk është shkruar për vdekjet e tyre? Emrat, datat, rrethanat si kanë ndodhur?
– Ka kaluar shumë kohë zotëri. Pastaj, kur n’a mbyllën kishat librat u hodhën dhe i dogjën, kisha u plaçkit dhe vështirë të gjesh se çka ndodhur… madje dhe për gjenealogjitë e familjeve të zonës nuk gjen më asgjë.
Prifti ndërkohë hoqi sutanën e tij dhe përveshi mëngët.
– Më duhet ta pastroj që ta bëj gati për meshën e së djelës.
– A doni tu ndihmojmë imzot?
– Ah, jo… kam mall dhe dëshirë të merrem tashmë me kishën time. Kur isha në burg puna e detyruar në minierat e bakrit m’i ka forcuar muskujt edhe pse më drobiti jo pak, – dhe ai i rrahu krahët me dashuri.
Pas pak ata u përshëndetën me priftin dhe u nisën me varkë drejt bregut. Ishte mesditë dhe një fllad i bukur shkonte mbi sipërfaqen e liqenit ku ishin ulur ca flamandë të kuq.
– Vallë ajo vajzë do jetë mbytur? – pyeti Edi duke u kthyer nga varkatari.
– Edhe mundet…
Eduarti vështronte i menduar dhe mbylli sytë një çast. Një imazh i çuditshëm iu shfaq përpara. Ishte ajo vajza e fotografisë, veshur me një fustan të gjatë dhe qëndisur bukur që po ecte në breg duke shkuar drejt liqenit. “Pse vallë mu shfaq ky imazh?” – mendoi ai. Ja, këmbët e saj prekën ujin dhe vazhduan përpara. Ecte me fytyrën e saj të qetë, pa u dridhur, duke parë gjithnjë nga liqeni me një paqe të çuditshme sikur ta dëshironte atë vdekje. Uji i liqenit i ngjitej gradualisht nëpër trup. Në fillim i pushtoi brezin, pastaj gjinjtë por ajo vazhdonte të ecte me të njëjtin ritëm, ngadalë, e vendosur, ndërkohë që një flamand i vinte rrotull sipër kokës. Një çast ngriti sytë nga flamandi i kuq dhe nënqeshi lehtë. Dukej si një lloj përshëndetje, një lamtumirë. Një lamtumirë botës dhe jetës së ëmbël që kishte shijuar. Asnjë drithërimë, asnjë stepje. Ujët tashmë i mbuloi sytë, kokën dhe ja kur për një çast, tufa e flokëve të lëshuara e të hapura mbi ujë u zhduk duke lënë pas disa flluska uji. Pastaj heshtje dhe një fluturim flamandësh që si për çudi vinin rrotull atij vendi ku ajo ishte zhdukur përgjithmonë.
Papritur Eduarti hapi sytë i habitur me imazhin që i ishte shfaqur. Po mbërrinin. Më së fundi varka preku tokën dhe ata zbritën.
* * *
Vjeshta erdhi shpejt dhe aty nga fillimi i tetorit Eduartin e njoftuan se zonja Harovar kishte ardhur në Tiranë dhe pas një dite do të vinte në Korçë për tu takuar me të. Do të takoheshin në Hotel Turizëm. Një emocion i veçantë e pushtoi dhe gjithë atë ditë imagjinonte takimin dhe udhëtimin drejt Prespës. Madje mëngjesin e ditës tjetër e kuptoi se e kishte parë në ëndërr zonjën Horovar duke zbritur nga avioni. S’di pse kishte imagjinuar se ajo ishte një grua e shëndetshme rreth të gjashtëdhjetave dhe bjonde.
Të nesërmen që në mëngjes shkoi në Hotel Turizmi duke pritur me kureshtje ardhjen e zonjës nga Praga. Kur makina me targë diplomatike ndaloi para hotelit dhe ajo zbriti, pikasi se ishte një grua e gjatë, aspak e shëndoshë dhe një brune simpatike që megjithë moshën e saj dukej që kishte qenë një grua shumë e bukur. Bashkë me të ishte dhe një punonjës i ambasadës, një djalë i ri me size optike që kishte mësuar shqipen dhe që e fliste me një thekst të këndshëm. U takuan dhe u ulën të pinë një kafe. Ajo nisi menjëherë ta falenderonte për gjithçka që kish bërë duke mësuar më së fundi se ç’kishte ngjarë në të vërtetë me Jaromir Knisel. Ishte e emocionuar dhe për një çast sytë iu mbushën me lot!
Ai nxorri fotografitë dhe nisi t’ia tregonte. Një nga ato, atë të Jaromirit me veshjen e ushtarit ajo e njohte tashmë, se ai ia kishte dërguar bashkë me letrën. I vështronte dhe lëshonte pasthirma të lehta:
– Ah, Jaromir! I mrekullueshmi Jaromir! – dhe vështronte ato fotografi bardh e zi që i shfaqeshin nga një tjetër kohë. Por çuditërisht lufta nuk ishte aty, fytyrat ishin të qeshura, sikur të mos ishin në luftë. Jaromiri dukej i lumtur.
– Po kjo vajzë e bukur? – e pyeti ajo duke treguar nga fotografia.
– Thonë se ishte e dashura e tij. Në bllokun e tij të shënimeve që ju mund ta merrni tashmë në muze, ai shkruan për dashurinë e tij me të.
– Si quhej?
– Aleksandra!
Në çast ajo mbuloi fytyrën me duar. E pamundur ta përmbante emocionin.
– Më falni, – pëshpëriti ajo, – ndërkohë që punonjësi i ri i ambasadës çeke ia përkthente.
– I mjeri Jaromir! E mjera nënë Zarinta!… Vallë kjo vajzë e fotografisë jeton? – shtoi ajo duke treguar nga fotografia e Aleksandrës.
– Ah, nuk dimë asgjë për të, mbase ka vdekur por megjithatë…Disa thonë se ajo u zhduk bashkë me Jaromirin në të njëjtën ditë.
– Si kështu?
Edi tundi kokë.
- Flitet se janë vrarë të dy.
Zonja Harovar e pa me një sy të habitur. Ç’kishte ndodhur vallë? Pastaj papritmas hapi çantën e saj dhe nxorri një zarf duke u treguar disa fotografi që kishte sjellë me vete. Ishte Jaromiri, me flaut, duke dhënë një koncert në një nga skenat e konservatorit të Pragës.
- Ishte një instrumentist i shkëlqyer, – shtoi ajo me një zë nostalgjik.
Atë mesditë, pa humbur kohë u nisën drejt rrugës që të çonte në Pustec, buzë Prespës, atje në atë fshat të vogël peshkatarësh që fshatarët e quanin Gollomboç. Duhej të kalonin Zvezdën dhe të merrnin drejt Liqenasin. Kur ndaluan në fshat u nisën menjëherë drejt bregut. I hipën varkës që ishte aty dhe varkatari u drejtua nga thepisjet tutje për ti treguar zonjës shpellën e eremitit, atje ku dhe ishte gjetur aparati dhe matrikulla e ushtarit Jaromir Knisel. Ajo vështronte e heshtur atë guvë duke menduar se ç’lidhje kishte patur ai eremit me Jaromirin. Vallë Jaromir kishte qenë aty? Cili kishte qenë ky eremit që askush nuk ia dinte emrin?
Ndërkohë Eduarti i tregonte se si e kishte zbuluar atë aparat dhe kjo kishte qenë një rastësi e habitshme. Pastaj varka kaloi nga ishulli duke pikasur portën e asaj kishe plot afreske me fytyra shenjtësh dhe më pas vazhdoi për tu kthyer në breg.
Kur zbritën, Eduarti i tha varkatarit të shkonte përpara të njoftonte tek Xha Tasi se do të kalonin andej bashkë me këta të huaj. Varkatari nxitoi, ndërkohë që zonja Harovar i ktheu sytë sërish tutje nga thepisjet, ku shquhej ende shpella e eremitit. Pastaj ajo ngriti kokën lart. Disa re të zeza po vinin nga perëndimi. Të katërt u nisën menjëherë nga shtëpia e parë e fshatit që ishte pranë bregut. Kur u afruan pranë saj, nusja e re po i priste tek porta, po ajo portë që Eduarti, por dhe zonja Harovar e kishin parë në fotografinë e Jaromirit. Nusja ishte disi e shqetësuar dhe njëherësh e habitur. Megjithatë, gjithë mirësjellje, ajo i drejtoi brenda për nga salloni ku rrinte gjithnjë xha Tasi, atje në një cep minderi, buzë një oxhaku të vjetër me një shkop të gdhendur pranë këmbëve të tij. Ata u përshëndetën dhe plaku u dha dorën të gjithëve, ndërkohë që Eduarti i prezantonte.
– Ç’janë gjithë këta të huaj, o Eduart?
– Janë të familjes së atij ushtarit të huaj që të kam pyetur para dy muajsh.
– Aha… – mërmëriti plaku disi i bezdisur dhe shtoi:
– E pastaj, ç’punë kanë me mua?
Atëherë Eduarti hapi çantën dhe nxorri shënimet e daktilografuara të atij blloku të gjetur si dhe fotografinë e vajzës.
Plaku i hoqi sytë menjëherë duke mos dashur ti shikonte më.
– E ç’punë kam unë me këto histori? Më lër rehat në hallet e mia.
– Xha Tasi, – foli butë Eduarti dhe ia zgjati përsëri fotografinë: – Eshtë Aleksandra!
– Aleksandra? – dhe plaku u drodh i tëri sikur dikush ti kish lajmëruar një gjëmë të madhe.
Për pak iu zu fryma, vështroi përsëri nga fotografia, zgurdulloi ata sy të skuqur, mërmëriti disa fjalë, u kollit fort si të ishte mbytur nga diçka dhe i kërceu damari në ballë duke shtuar:
– Kush tha se është Aleksandra?
– Ja, e ka shkruar këtu ai ushtari huaj, xhaxha! – dhe ai i tregoi një nga letrat.
Me një fytyrë të egërsuar, plaku vështroi nga Eduarti, pastaj nga zonja Harovar dhe ata të tjerët. Papritur u ngrit në këmbë, rrëmbeu shkopin dhe doli si furtunë, duke shtuar:
– Po ç’ke që më ndjek kështu o Eduart, ç’të kam bërë? Ç’mi hap plagët tani!
Të gjithë shtangën nga ajo ikje me furi e plakut.
– Çfarë tha? – iu drejtua zonja Harovar punonjësit të ambasadës.
Ata nisën të flasin në gjuhën e tyre ndërkohë që nusja solli rakinë për të qerasur miqtë e ardhur. Të gjithë morën gotat dhe uruan të renë. Një heshtje e rëndë ra në sallon. Ç’të bënin. Zonja shikonte e trishtuar dhe sigurisht i kërkonte Eduartit se ç’duhej të bënin. Ai vëshroi nga nusja dhe i tha:
– Po shkoj njëherë të shoh se nga ka shkuar?
Ai doli por u kthye shumë shpejt.
– Nuk po e gjej! – i tha përsëri nuses së re.
– Duhet të ketë shkuar nga bregu, shikoni andej nga “Guri i Zi”, – iu përgjegj ajo. – Andej shkon gjithnjë.
Ndërkohë tutje u dëgjuam bubullima të tjera.
– Plaku ka ikur, – iu drejtua Eduarti djaloshit të ambasadës dhe i bëri shenjë të dalin.
Kur dolën, qielli ishte nxirë akoma më shumë. Dukej se dhe qielli e ndjente këtë zi të madhe që nderej mbi atë vend. Të gjithë e ndoqën duke u drejtuar nga bregu. Dhe vërtet, duke iu afruar bregut, atje tek “Guri i Zi”, dalluan një njeri të përkulur mbi tokë dhe duke u afruar, gjithnjë e më shumë pikasën se ishte figura e plakut. Me të mbërritur, dëgjuan atë qarje të dhimbshme të plakut që mërmëriste fjalë dhe qante. Papritur ai e ndjeu se ata ishin afruar dhe ngriti kokën. Eduarti kërkoi ta ngrinte por ai refuzoi.
– Më lër ta qaj motrën time! Nuk e kam qarë një jetë të tërë!
– Ç’thua kështu o xha Tasi?
– Po miku im, qaj fatin e Aleksandrës, këtu në varrin e saj.
Eduarti vështroi nga djaloshi i ambasadës, i cili po i përkthente me zë të ulët zonjës Harovar. U habitën.
– Aleksandrën tonë ne kurrë nuk e vajtuam!
Zonja që e kuptoi, u ul pranë plakut dhe mori dorën e tij duke ia mbajtur në dy duart e saj. Tha diçka në çekisht që plaku nuk e kuptoi, por sidoqoftë ai e ndjeu dhimbjen e saj. Pikasi disa pika lot që ranë mbi duart e tij. Sikur i dogjën…
– Thuam xha Tasi kush e vrau Aleksandrën?
– Ah mor djalë, më dhemb shpirti… ç’të të them?! Por zemra ma do që mos ta fsheh më këtë mort para se të vdes.
Plaku mori frymë thellë dhe ngadalë nisi të tregojë.
– Aleksandrën tonë të gjithë e donin. Ishte ylli i bukur i fshatit. Dhe Aleko, fqinji ynë, moshatar me të, e donte. Por ajo ra në dashuri me ushtarin e huaj. Ç’të bënte e zeza. Unë isha i vogël atëherë, rreth 10 vjeç. Më kot u përpoq babai, por ajo s’dëgjonte. Më në fund vendosi ta vriste sepse i kishte dhënë fjalën babait të Alekos që do bënin krushqi por babai nuk mund ta duronte këtë. Për më tepër me një ushtar të huaj… Zemra nuk ia bënte që ta vriste vetë. Në fakt ishte Aleko që nga xhelozia i vrau të dy, në fillim ushtarin, trupin e të cilit e hodhi në liqen, e pastaj Aleksandrën e gjorë që s’donte ta vriste në fakt, por plumbi e mori dhe atë. Ishte luftë… I vrau në buzëmbrëmje dhe Aleksandrën e varrosi natën, këtu poshtë “Gurit të Zi” ndërsa ushtarin e hodhi tutje nël iqen. Më pas Aleko u çmend, iku nga fshati dhe nuk u pa më. Shkoi në shpellat e thepisjeve në bregun tjetër dhe jetoi si eremit gjersa vdiq, por ne e mbajtëm të fshehtë vrasjen e Aleksandrës. Vetëm para se të vdiste, im e qau.
Përmes syzeve të trasha, djaloshi i ambasadës vështronte me sy të zgurdulluar atë skenë që i ngjante me një histori shekspiriane ku dashuria e dy të rinjve në kohë lufte përfundonte në një tragjedi të madhe. Ishte jo vetëm një vrasje por dy njëherësh. Dy vrasje për një dashuri të madhe, siç dashurojnë të rinjtë.
Eduarti ngriti kokën dhe i shqetësuar për kohën e keqe e ndihmoi xha Tasin të ngrihet:
– Eja xhaxha, shkojmë, edhe pak do ia shkrepë rrebeshi, – dhe duke iu kthyer zonjës Harovar, – shtoi:
– Zonjë duhet të ikim sa më shpejt, pasi rrugës rrezikojmë të mbetemi në baltë.
Dhe ata u nisën. Plakun e lanë tek porta dhe menjëherë u hipën makinës. Plaku i ngriti dorën Eduarti dhe i bëri shenjë që të priste pak. Dhe ai priti. Ndërkohë shoferi ndezi makinën dhe ja ku nusja doli me diçka të mbështjellë. Ai e mori dhe duke përshëndetur nusen hipi në makinë, e cila u nis menjëherë. Qielli gjëmoi sërish dhe një rrebesh i tmerrshëm i ndoqi nga pas.
Ulur në makinë Eduarti hapi atë cohë të mbështjellë dhe ja tek vështroi i habitur një flaut. Duart iu drodhën. Vallë flauti i ushtarit?… Po, po, ai duhej të ishte… dhe e vështroi me kujdes duke pikasur atë markë të vjetër të flautit shkruar në gjuhën gjermane. Po, ishte flauti. Vallë kishte mbetur në shtëpinë e saj dhe Tasi e kishte ruajtur?… Menjëherë ia zgjati zonjës Harovar duke i pëshpëritur:
– Eshtë flauti i Jaromirit.
Zonja e vështroi e shtangur dhe duart iu drodhën.
– Oh, flauti i Jaromir! – dhe e afroi tek buzët sikur të puthte fytyrën e vet Jaromirit që nuk mundi ta njihte në të gjallë, pasi nuk kishte lindur ende.
Makina ecte, Eduarti dhe zonja vështronin rrebeshin, ndërkohë që ai flaut në duart e saj dukej sikur lëshonte një muzikë të bukur, një sonatë, një muzikë të Brahms, ashtu siç kishte qef të luante Jaromir në rininë e tij. Ishte një sonatë që kishte mbetur përgjysëm. Një muzikë që të rrëmbente dhe të merrte në një tjetër botë, duke ndjerë atë dashuri të dikurshme sikur jetonte lart në qiell, sikur të donte ta zbuste atë natyrë, atë qiell, për ti dhënë një tjetër dritë.
Dikush luante Brams, një sonatë për ta zbutur atë qiell ku zonja Harovar dalloi ti shfaqen ato dy figura të dashuruara e të lumtura, Jaromiri dhe Aleksandra tek vinin nga ai horizont dhe kohë e largët. Tashmë qielli nuk gjëmonte më… nuk dëgjohej asnjë krismë. Dukej sikur luftrat kishin pushuar përjetësisht. Gjithçka ishte ajrore dhe e kthjellët… ishin veç ata dhe flamandët e kuq, pezull, me krahët e tyre të hapura në ajër, që tundnin krahët në atë koncert flauti përtej vetë kohës.
l
Z
