Sapo jam kthyer nga Firence (2019) dhe kënaqësia në këtë qytet plot hire nuk ishte thjesht botimi në italisht i librit tim «Epistolario di Zarata» nga shtëpia botuese «Scribo» e drejtuar nga Aldo Avvenuti por veçanërisht njohja me Denada Ndrecën, shkrimtare dhe poete e disa librave, një shqiptare e denjë mes intelektualëve fjorentinë e italianë, e cila pak kohë më parë fliste bashkë me autorë të tjerë italianë në Senatin italianë, apo para dy javësh, pikërisht kur ndodhi tërmeti mbante konferencën mbi «L’Infinito» të Leopardit bashkë me intelektualin e njohur italian Davide Rondoni.
Ishte ajo që u përkujdes për përgatitjen për botim të dorëshkrimit tim, të përkthyer nga mikja ime e hershme, profesoresha e dikurshme e latinishtes Roza Ruci Dishnica, e cila tashmë jeton në Itali. U jam thellësisht mirënjohës të dyjave, pasi ato u ngjajnë mesazherëve që përcjellin letërsinë dhe kulturat midis dy brigjeve të Adriatikut. Ajo që më habiti ishte inteligjenca e Denadës të cilën e takoja për herë të parë, njohja perfekte e italishtes dhe jo vetëm gjuhës por dhe kulturës. Për një shqiptare, të jesh intelektuale në një qytet me aq tradita si në Firence nuk është e lehtë. Dhe këtë ajo e ka arritur me një punë të jashtëzakonshme; e padyshim ajo që e karajkterizon është kurajo, inteligjenca, finesa dhe krenaria e të qenit shqiptare përtej kufijve nacionalë.
Për Firencen do duhej të shkruaja shumë, për miqtë e mi artistë e letrarë, shumë prej tyre piktorë të talentuar, të cilët i gjeta atje. Mbresa, takime, endje nëpër kalldrëmet e këtij qyteti të lashtë, qytetit të Dantes, rreth të cilit vërtitet dhe libri «Epistolario di Zarata»; të endesh nga Duomo në Ponte Vechio, të shohësh shtëpitë e Dantes, Leonardo da Vinçit apo Michalanxhelos, të marrësh udhët drejt Uffici, Palazzo Pitti dhe të dehesh e artin e Rilindjes italiane dhe për një çast të ndeshesh përballë portretit të Skënderbeut në krah të figurave tê shquara europiane të historisë. Faleminderit Denada. Një aventurë letrare që shpresoj ta vazhdojmë, por tashmë më duhet të lexoj librat e tua.
Pasthënie: E vërteta historike dhe krijimi artistik
«Komedinë hyjnore» na duhej ta lexonim dikur në auditoret e universitetit. Profesori im i letërsisë antike e mesjetare, Myzafer Xhaxhiu, na fliste me një pasion të jashtëzakonshëm për Danten e Beatriçen, aq sa në atë gjendje patetike, ai na dukej si një qenie ndryshe nga të tjerët, sikur ajo botë ta mbante ende nën hiret e veta. Më kot përpiqej që ne studentët e tij të lexonim Danten, të lexonim Ferrin, Purgatorin dhe Parajsën e tij. Por në atë kohë, ne e kishim mendjen tek këngët e Bitëllsave apo këngëtarët italianë Celentano, Batisti, etj. Dante atëherë na dukej i vështirë dhe pothuaj ne e harruam më vonë.
Pas disa viteve, kur vizitova për herë të parë Firencen, shkova dhe tek shtëpia e Dantes, dhe miku im, piktor shqiptar Frederik Ivanaj, më tregoi pothuaj pesëdhjetë metra më larg një shtëpi, duke më thënë se aty ngrihej dikur shtëpia e të dashurës së Dantes, Beatriçes. Më pas, duke shkruar një artikull për Botiçelin, zbulova ilustrimet e tij të mrekullueshme mbi botën e Komedisë hyjnore, shumicën e të cilave ai nuk kishte arritur ti bënte me ngjyra. Një botë tjetër mu shfaq përpara me ata trupa njerëzorë që binin nga lart apo që përpëliteshin në rrathët e ferrit, pasi Ferri ishte padyshim pjesa më tronditëse e atyre vizatimeve. Sigurisht, këtë anë tjetër të botës njerëzore, atë të krimit, skëterrës së burgjeve dhe kampeve të internimit, linçimit arbitrar të njeriut që kërkonte lirinë e tij, ne e kishim parë veçanërisht pas ndryshimeve politike në Shqipëri, kur në vitet 1990 shëmbej shteti totalitar dhe merrte fund epoka e diktaturës, si në të gjitha vendet e tjera të Lindjes europiane. Pikërisht atëherë nisën të konturohen në mëndjet tona dekoret e krimit, të dhunës dhe e shkeljes së fjalës së lirë, të zbulonim se ç’ishte në të vërtetë Spaçi, Burreli… E megjithatë do duhej të lexoja një shkrim në një nga gazetat shqiptare rreth latinistit të njohur Pashko Gjeçi e më pas për Mark Ndojën, për të mësuar se në një ishull të vogël të lagunës pranë gjirit të Vlorës, në Zvërnec, të fshehur disi nga bota përreth. Ndryshe nga Pashko Gjeçi, i cili e përktheu «Ferrin» pas daljes nga burgu, kur filloi të jepte leksione në universitet mbi letërsinë antike e të rilindjes italiane, Mark Ndoja kishte nisur të përkthente Ferrin e Dantes në Zvërnec. Në atë shkrim lexova disa pasazhe të një letre që ai i dërgonte gruas së tij, duke i folur për vështirësitë që po haste në përkthimin e atij teksti tronditës, çka më ngacmoi menjëherë të shkruaja këtë libër në formë epistolari për këtë fakt unikal: pra të përjetosh ferrin e proçeseve politike dhe të burgut e njëkohësisht të përkthesh Ferrin e Dantes. Ç’gjetje gjeniale dhe tragjike njëkohësisht! Gjithçka më dukej e jashtëzakonshme. Dhe pikërisht atëherë nisa të lexoj vërtet Danten, veçanërisht Ferrin, të imagjinoj skenat e tij me rrathët e ferrit, udhëtimin e tij, pikëtakimin me poetin e madh Virgjil si dhe figurat e ndryshme të historisë e artit që ata do të pikëtakonin gjatë atij udhëtimi të gjatë e të frikshëm nëpër rrathët e botës ferrike. Imazhi i tij i ferrit ishte në formën e një hinke që zbriste drejt thellësive të tokës, ku sa më shumë zbriste në ferr aq më shumë ngushtohej, gjersa atje, me bashkëudhëtarin e tij, diku në një guvë, ata gjejnë një palë shkallë të varura për tu ngjitur më së fundi drejt dritës, për të parë qiellin e yllësuar dhe për tu ngjitur drejt Purgatorit e më pas Parajsës, ku do të takohet me Beatriçen e tij.
Duke shkruar këtë epistolar, pamje të ndryshme më interferoheshin në mendjen time. Së pari imazhet e një udhëtimi të hershëm në Zvërnec kur isha kineast, dhe ku në atë ishull idilik, në atë “parajsë” natyrore, pashë kishën e zbrazur dhe manastirin e heshtur ku nuk gjendeshin më gjurmët e ish të burgosurve politikë që kishin qenë aty, mes të cilëve, Kasem Trebeshina, Tuk Jakova, Mark Ndoja, Spiro Gjoka e të tjerë. Pikërisht aty mu kujtuan dhe tregimet e shokut tim të adoleshencës dhe rinisë Henrik Gjoka, i cili kujtonte me nostalgji kur me gjyshen e tij udhëtonin me këmbë anës detit nga Vlora gjer në lagunën e Zvërnecit dhe arrinin të qëndronin një apo dy ditë mes të burgosurve dhe dashurive të tyre. Ja pra dekori, personazhet historikë, dramat e tyre, duke shtuar këtu dhe imazhet që kisha parë në kështjellën e Ali Pashë Tepelenës buzë Jonit, në Porto Palermo, në atë kështjellë veneciane, në guvat e së cilës mbaheshin dikur rreth 200 të burgosur dhe të dënuar, burra, gra, fëmijë, një popull që ishte i ngjashëm me atë të Dantes. Ata njerëz, edhe pse ishin të rrethuar nga deti, të mbyllur në errësirë, nuk mund ta shikonin detin, por veç të dëgjonin dallgët e tij dhe klithmën e pulëbardhave që vërtiteshin diku në qiellin që s’mund të kundronin. Kjo të kujtonte “Veshin e Dionisit të Siçilisë”, tiranit më të madh të epokave historike, ku në një shpellë në formën e një veshi gjigand ai kishte mbyllur viktimat e tij dhe i përgjonte nga lart se mos ata bisedonin për ndonjë kryengritje të mundshme kundër tij. Disa prej atyre që kishin qenë në Zvërnec kishin provuar dhe kampet e tjera të Porto Palermos, Tepelenës, etj. Ishte një rastësi e habitshme që vajzën e Mark Ndojës, Marintën, e kisha njohur në gjimnaz. Jetonim në një lagje dhe unë nuk e dija se ajo vajzë aq e brishtë dhe e bukur, ishte pikërisht vajza e ish deputetit dhe sekretarit të Akademisë dhe të Lidhjes së Shkrimtarëve, i cili kishte përfunduar në Zvërnec. Por ja, u desh ky libër që ajo të më tregonte se kush ishte. Edhe Marinta kishte kaluar kalvarin e shokut tim Henrik Gjoka; dhe ajo me nënën dhe vëllezërit e saj, merrnin rrugën e kënetës për të shkuar të takonin atin e tyre në Zvërnec. Ajo më tregoi sesi një herë kishte mbetur prapa vëllezërve dhe e vetme ishte zhytur në kënetë, por fatmirësisht, kapur pas ca shkurreve, e mbuluar gjithë baltë, më pas ajo kishte mundur të dilte. Imagjinoj një çast atë vajzë të dëshpëruar ballë fatalitetit të jetës, por që një forcë titanike, ajo e dashurisë për atin, e e kishte bërë më së fundi të dilte nga balta që do mund ta gllabëronte. Një vajzë adoleshente që shkonte të takonte atin e saj e që duhej të xhvishej para rojeve për tu kontrolluar para se ta takonte. Ah, ajo kujtonte mollët që i kishte dhënë të atit atë ditë që e kishin arrestuar dhe e morën nga shtëpia… mollët që pa e ditur këtë fakt unë i kisha përshkruar në këtë epistolar.
Një histori e jashtëzakonshme dhe që lidhet me Danten është dhe ajo e Xhavit Qoses, e një njeriu që kishte bërë luftën si komisar i brigadës XXIII partizane dhe që mund ta shohësh në një fotografi në ditët e para të çlirimit, krahas Enver Hoxhës. Ishte një idealist i vërtetë. Në Moskë ai studjoi për filozofi por me kthimin e tij në Shqipëri, shpejt ai e kuptoi se republika e re popullore po shkiste drejt diktaturës. Ai u arrestua në vitin 1958 dhe shpejt e detyruan gruan që ta ndante, edhe pse me fëmijë. Pas dënimit u dërgua në Zvërnec ku qëndroi dhjetë vjet e më pas në burgun e Burrelit, ku provoi grevat e vazhdueshme të urisë. Një ditë në Zvërnec ai mori vesh se Xhemal Ferra, një miku i tij i dikurshëm në Itali, një tregëtar që e quanin tashmë konti Ferra, i kishte dërguar veprën e plotë të Dantes, «Komedinë hyjnore». Mirëpo librin nuk ia dhanë meqë vinte nga një i ashtuquajtur «kont» në një vend perëndimor. Atëherë ai zhvilloi grevën e urisë. Tetë ditë me rradhë lëngoi pa ngrënë e pa pirë, gjersa komanda e kampit u detyrua t’ia jepte. Ky njeri kaloi 30 vjet burg në burgjet e ndryshme shqiptare dhe ai u lirua vetëm në vitin 1991, kur u shpall pluralizmi politik.
Pas botimit të parë të librit, një mikesha ime, vajza e Tuk Jakovës, më dha një libër me letrat e të atit, i cili nga Zvërneci ia dërgonte gruas së tij Mita. Letra padyshim tronditëse dhe frymëzuese, por që ishin pjesë e asaj jete të përditëshme pas proçeseve politike e dënimeve të rënda. Po i lexoja duke u kthyer në avion drejt Parisit dhe gjithçka më drithëroi në ata qiej të rëndë që më vagëlloheshin nga loti. Dhe atëherë e kuptova se krijimi im ishte si të thuash një kopje e dytë, edhe pse e zbehtë e këtij realiteti aq të dhimbshëm, duke u bërë pjesë e asaj bote danteske që kishte imagjinuar Dante, i cili i mbylli sytë në mërgim, larg vendlindjes së tij, i dënuar me vdekje dhe i kërcënuar gjithnjë deri sa vdiq në vitin 1321.
Veprat e mëdha lindin padyshim nga një dhimbje e madhe…