Në çdo botim, duket se autori fjalën e parë e ka për ata që e kanë bërë të mundur kthimin e një dorëshkrimi në libër. Ka gjithnje një përkujdesje për autorin, një dëshirë për ta paraqitur sa më mirë atë para lexuesit. Dhe kjo nuk është një punë e pakët ! Ja pse për këtë roman dua të falenderoj botuesen dhe miken e hershme Rita Petro, redaktoren Artemisa Bushi për punën e mrekullueshme redaktoriale dhe padyshim Eva Kukaleshin për shijen e saj të veçantë në prezantimin e këtij libri. Faleminderit!
Ky roman mbështetet në një ngjarje të vërtetë. Eshtë historia e dy grave që i përkasin një kohe tjetër, ku fati e sjell të bashkëjetojnë me të njëjtin burrë. Kjo nuk ishte në dëshirën e tyre por të ligjit të maleve, Kanunit. Një nënë, për hir të fëmijës mund të pranojë dhe ligjin më poshtërues. Në fillim është xhelozia, urrejtja dhe të cilat me kalimin e kohës dhe sprovat e jetës do të kthehen në një dashuri aq të madhe sa këto dy gra do të khehen në një personazh të vetëm.
(Fragment)
… Ajo ndaloi, më pa dhe qeshi. Megjithatë buzëqeshja e saj kishte diçka te dhimbshme. Me siguri i vinte keq për Rexhën e vdekur, që në atë kohë e mendonte si dikë që s’do të vdiste kurrë, ose për veten. Ishin çaste aq të rënda për të.
– Ishin net të vështira. E pamundur të flija. Në çdo kërcitje të derës mua më dukej se ai po vinte. Dhe atëherë unë mblidhesha sa një grusht. Lutesha të mos vinte, por një mbrëmje ai erdhi përsëri. Dëgjova derën që u shty dhe ndjeva se po zhvishej. Pastaj u fut në shtrat. Isha mbuluar e tëra dhe dridhesha. Ndërkohë, ai m’u afrua dhe u ngjesh pas meje. Para syve më shfaqej fytyra e Zekës tim të dashur. U shtyva më tej, por ai m’u afrua përsëri. Derisa s’kisha ku të shkoja. Doja të çohesha, të ikja, por ai më mbërtheu me duart e tij të mëdha. Më tërhoqi pas vetes dhe më zhveshi. S’kisha ç’bëja, një natë kjo do të ndodhte… Atëherë e lashë veten në duart e tij, në dëshirën e tij. Ishte një natë e dhimbshme. Qaja e njëkohësisht ndieja trupin e tij. Ndjeva kënaqësinë e gruas. Për një çast e harrova jetën time, atë çka kisha jetuar, gjithçka.
Rexha fjeti shpejt ndërsa unë qëndrova e shastisur pa e kuptuar se ç’kishte ndodhur me mua. Mbylla sytë dhe doja të flija, të harroja gjithçka. Por pikërisht atë çast dëgjova hapa prapa derës. Pastaj pashë derën që u shty dhe pikasa hijen e Zekës që m’u afrua. “Dalia!…” U afrua përballë, më vështroi. Nuk më foli, por vetëm më bëri shenjë ta ndiqja. U tremba dhe klitha. Rexha u zgjua, por unë u mbulova. Nuk doja të më shihte…
Të nesërmen e shaja veten, por më kot, sepse kjo do të ndodhte përsëri. Ishte ndryshe nga Zeka, i cili dinte të më përkëdhelte… të më thoshte fjalë të ëmbla. Isha lauresha e tij. Rexha ndryshonte nga Zeka i cili kishte qenë njeri i gëzuar, pëlqente këngën, çiftelinë, njerëzit. Zekën të gjithë e donin në fshat.
Dalia heshti një çast. Mbuloi sytë me duar. Nuk qante. Qëndroi ashtu gjatë dhe më në fund psherëtiu.
– Oh, ç’natë!… Dy net më pas erdhi përsëri. Nuk mund ta shihja ashtu të vdekur. Lutja Zotin të vdisja. Por në fund të muajit, nuk erdhi më. Nuk e di pse. Ndoshta trupi i tij ishte lodhur të vinte e të shihte botën e të gjallëve. Ndoshta ishte vdekja vetë që nuk e la më. E kotë të kapërcehej ai prag.
Rexha kishte në vetvete diçka të egër dhe nuk fliste. Më pushtonte fort me ato duar dhe këmbë të fuqishme. Dhe mua më pëlqente. Nuk dinte të më ndahej. Kalia e kishte përcaktuar rregullin tashmë, një natë Rexha do të shkonte në shtrat me Marën dhe natën tjetër me mua. Ishte zakoni…
Dalia ndaloi një çast dhe mori frymë thellë. Një jetë e dhimbshme i shfaqej përpara syve. Dhe duke folur, vazhdoi:
– Një natë, kur sapo ishim futur në shtrat, ndjemë derën të hapej. Ishim të zhveshur dhe kur ngritëm kokat, nën dritën e dobët të flakadanit te dera pamë Sadin, i cili qëndronte në këmbë pa bërë zhurmë. Ç’donte vallë? Të më mbronte? Nga kush? Rexha e pa me inat dhe i bërtiti:
– Po ti ç’do këtu… ik tani!
Sadi qëndroi një çast pa lëvizur e pastaj i tmerruar u zhduk pas derës. M’u dhimbs… Ndjeva portën që kërciti. Dola në dritare. Ngriti kokën një çast nga dritarja, më pa gjatë e pastaj më në fund hyri në shtëpi. “Ndihmomë Zoti im! – thashë me vete. – Ndihmomë, Zoti im i madh!”… I lutesha Zotit, por Ai s’më dëgjonte.
Shpesh nëpër shtëpi Sadi më ngjitej pas këmbëve. E puthja dhe i flisja mirë për Rexhën, por ai nuk dëgjonte. Gjithnjë fliste për atin e tij. “Zeka kështu e Zeka ashtu”, kudo e në çdo gjë më fliste për Zekën, idhullin e tij. Nuk donte që ta harroja! “I mjeri im!” – pëshpëritja me vete. Dhe bota e dikurshme më rikthehej dhe më përplasej sa më linte pa frymë. Një trisht i madh më pllakoste. Mallkoja veten. Sadi ishte shpirti im, gjaku dhe mishi im. Përgjërohesha për të, por ai nuk më dëgjonte. Më kërkonte të iknim dhe të shkonim larg, te vëllezërit e mi. “Eja, nanë, shkojmë! Nanë, gjyshja na pret!” – “Askush nuk na pret, biri im!” – ia ktheja. Po si mund të shkoja?… Sadi i vogël e urrente Rexhën, sikur të më kishte grabitur dhe të isha robinë e tij. Nuk e kisha menduar se do të ndodhte kështu. Jo, nuk e kisha menduar.
– Po Rexha ç’thoshte? – e pyeta unë.
– Rexha nuk fliste. Megjithatë, i vinte keq për nipin e tij.
– Nuk iu afrua më vonë?
– Jo, kurrë. Sadi nuk iu afrua asnjëherë… Më kujtohet një natë. Ishte dimër dhe një i ftohtë i madh. Një hënë e plotë ndriste në qiell. Isha në shtrat me Rexhën. Gëzonim të dy. Pastaj Rexhën e zuri gjumi. Ndërkohë unë dëgjova zhurmë këmbësh pranë derës sonë. Dikush hapi derën ngadalë dhe unë u ngrita menjëherë. Kujtova se mos Zeka ishte shfaqur përsëri. Kur ç’të shoh? Ishte Sadi me një hanxhar në dorë. Ngriu i shkreti, se nuk e priste të më shikonte para tij. Pa zhurmë e mora dhe e nxora nga dhoma me shpejtësi dhe ashtu e tmerruar, e zbrita poshtë.
– Mbante një hanxhar në dorë?!
Dalia tundi kokën.
– Pse kështu?
– Ishte i zbehtë dhe dridhej i tëri. Shkuam bashkë në kthinën ku flinte dhe e shtriva. “Çfarë bën kështu?” – i thashë. “Po të ishte gjallë, Zeka do ta vriste!” – më tha ai… E pashë në sy dhe ndjeva dhimbjen e madhe të tij. Më pikoi në zemër. “Po ai është axha yt”, – i thashë. “Ani!” – m’u përgjigj. “Po ai është burri im tani… Dëgjo, Sad. Kështu ishte e thënë për mua. Fati im dhe yti. Por Rexha të do. Këtu të gjithë të duan…” Ai më shikonte dhe nuk fliste. E shtriva në shtrat. Pastaj u shtriva dhe unë pranë tij. E mbështolla mes krahëve. I vogli im më hodhi duart në qafë dhe atëherë fillova të qaja në heshtje. Qava shumë, ndërkohë që Sadi më thoshte: “Pse qan, moj nanë?” – dhe më shtrëngonte fort. Më në fund më tha: “Më fal, nanë!…” E mbështolla me krahët e mi dhe ashtu na zuri gjumi. Të nesërmen, në ag, ne ende flinim. Kur ishte zgjuar dhe kishte parë se nuk isha në shtrat, Rexha nisi të më kërkojë dhe në fund hyri në kthinën e Sadit. Na gjeti aty, të dyve dhe i erdhi keq të na zgjonte. Pastaj ishte nisur në arë.
* * *
Shikoja Dalian dhe përpiqesha të imagjinoja Sadin në moshën shtatëvjeçare. Sadin me ata flokët e verdhë dhe bukle që i binin nga pas.
Duhej të ishte një gjendje e tmerrshme për një jetim të tillë dhe menjëherë më shkoi mendja te Hamleti i Shekspirit.
Sigurisht nuk ishte e njëjta gjë, nuk ishte ajo lidhje me ungjin e tij për fronin, pushtetin, mbretërinë, por dhe Hamleti e kishte vuajtur tmerrësisht lidhjen e nënës së tij me të ungjin që mori fronin e të atit.
Ç’ndodh vallë te një fëmijë që sheh nënën me xhaxhanë e tij në të njëjtin shtrat?
Vallë aty shpërthen kushtrimi i gjakut, ai mekanizëm që duket se është i pakthyeshëm në çdo shpirt? Por Hamleti nuk ishte thjesht një krijesë e Shekspirit, mendova, nuk ishte thjesht një personazh i kështjellës së Helsinorit. Ishte një përvojë jetësore, një marrëdhënie, madje që në kohërat e vjetra, çka e gjejmë edhe në tregimet e kohës antike.
Edhe grekët e vjetër e kishin pasur Hamletin e tyre. Por, në fund të fundit, Sadi nuk ishte një Hamlet. Ai nuk donte të zëvendësonte të atin. Ai donte thjesht që të mos shkelej mbi vdekjen e të atit dhe që xhaxhai të mos shkonte në shtrat me nënën e tij. Ndryshe atij i dukej se gjaku shprishej, përdhunohej. E ai donte ta mbronte nënën e tij.
– Një ditë tjetër i thashë Kalisë, – vazhdoi Dalia, – se nuk e kam mirë djalin! Diçka e madhe e mundon. Nuk ha dhe është bërë kockë e lëkurë. Kam merak për të mos e ka zënë “syri i keq”.
– Ta çojmë te Zylia. Le ta shohë cigania dhe t’i bëjë ndonjë nishan, që t’ia largojë “syrin e keq”.
Dhe ashtu bëmë, shkuam. E mora Sadin për dore, edhe pse ai më tërhiqte që të ktheheshim. Cigania jetonte në fund të fshatit, në një rrëpirë ku tutje dukej Shkalla e Keqe, ajo e çarë mali ku kishin ndodhur disa vdekje. Ajo na dëgjoi, e pa djalin, i vështroi sytë nga afër dhe pastaj mori një urë zjarri dhe duke thënë ca fjalë të pakuptueshme, e kaloi atë mbi kokën e tij. Donte t’i largonte shpirtin e keq, na tha ajo. Sadi pati frikë, m’u shkëput nga dora dhe iku me vrap.
“Sad!” – i thirra. Por ai tashmë kishte ikur. Ndoshta ishte trembur nga ura e zjarrit mbi të cilën cigania hodhi një ujë jeshil. Një shtëllungë tymi u ngrit lart. Por Sadi tashmë kishte humbur poshtë rrugës. Shikoja e shastisur pa ditur ç’të bëja. Kurbata klithi.
– Çfarë do ndodhë me djalin tim?
– Do hupë! – tha ajo dhe vuri veshin në tokë. Përgjonte. Pastaj ngriti sytë nga unë duke më thënë:
– Djali yt do shkojë shumë larg e pastaj do hupë!
O Zot! – klitha.
* * *
Vështroja Dalian dhe shihja dhimbjen e saj. Deri sa mund të përballojë shpirti i një gruaje? Sigurisht, ka gra që u vdesin burrat apo që tradhtohen, plagosen rëndë dhe përbuzen. Por mua më dukej se Dalia kishte përballuar më shumë se kaq dhe se, çdo çast, për një kohë të gjatë ajo kishte ecur zbathur mbi prushe zjarri.
– Kishe kohë pa e parë Marën?
– Kanë kaluar tre vjet. E solli i biri në Tiranë. Ah, sa u çmallëm… por vuante e shkreta. Harronte. E çuditshme, kur kujtonim shumë gjëra, i kishte harruar emrat e gjitonëve, të kushërinjve tanë, madje edhe të fëmijëve. Nuk i kujtohej kur kishte lindur fëmijën e parë dhe sytë i ishin bërë gri si të veshur me mjegull. Ende mendonte se Rexha ishte gjallë dhe se kishte shkuar në mal, në stan. Vuante… Pastaj nisa t’i kujtoj gjithçka tonën, gjithçka të bukur që kaluam bashkë. Pashë dritë në sytë e saj. Jo, nuk e kishte harruar ditën kur kishte lindur, ditën kur unë linda Memen, ditët kur shkonim te burimi për të mbushur ujë, ditët kur piqnim piten e madhe, kur bënim fli… U lumturua. Më merrte duart dhe m’i shtrëngonte. Nuk donte të ndahej nga unë. Kishte frikë se mos nuk do të shiheshim më. E parandiente. Flinim bashkë. Natën zgjohej dhe zgjaste dorën, më prekte, sikur do t’i ikja. E kuptonte që isha aty dhe pastaj binte në një gjumë të paqtë.
Dalia heshti. Po, Mara i mungonte shumë, sikur të ishte gjysma tjetër e saj. Gjysma që kishte humbur kujtesën e botës e ku, megjithatë, jetonte e gjallë dashuria për të, dashuria e tyre…
– Po, gjithçka të hidhur dhe të bukur e kaluam bashkë, – vazhdoi Dalia. – Më kujtohet si tani kur barku i Marës nisi të fryhej. Rexha nuk shkonte më në dhomën e saj. Ngjitej tek unë gjithnjë e më shpesh. E ndieja që më donte dhe më shihte në dritë të syrit, por gjithnjë, herë pas here, hija e Zekës gjendej diku, shfaqej papritur dhe zhdukej. Rexha dehej me mua dhe pastaj flinte për t’u ngritur që në ag. Punonte shumë.