Shënimet e fundit të Arthur Rimbaud

Dorëshkrimet e fundit të poetit dhe të panjohura për lexuesin shqiptar, vitin kur i sëmurë nga gjuri, që do të kthehej me urgjencë në Francë, ku do të dergjej në spitalin e Marsejës dhe do të vdiste po atë vit, më 1891, njëqind e njëzet vjet më parë.

Fund marsi 1891. Kjo histori ndodhte në Harar, 120 vjet më parë, larg metropolit francez, diku në thellësi të brigjeve afrikane të Abisinisë, përballë Detit të Kuq. Kjo histori është tragjedia e një poeti të madh që gjeninë e tij poetike e krijoi në moshë rinore, nga 15 deri në 20 vjeç. Zakonisht kjo moshë është koha e sprovave të para për artistët. Për Arthur Rimbaud-në ishte koha e shpërthimit poetik dhe e thirrjes që i buçiti në gjoks: Të jemi modernë! Pesë vjet poezi janë pak për një poet që do të mbeste në historinë e poezisë botërore si një ndër më të mëdhenjtë, korifeu i vargut të lirë dhe i figurës poetike. Në fillim, ai kishte menduar se kishte poezi e libra, të denja për t’i quajtur kryevepra, por poetët e “Parnasit” parizian, e mbajtën jashtë rrethit të tyre, e larguan, dhe ai mendoi se kjo botë artistësh nuk e deshi, nuk e kuptonte dhe e flaku tej, se më së fundi ai duhej të ikte, t’i braktiste vargjet dhe të humbte në vënde të panjohura, në botra të tjerë, pa poetë e artistë, pa vargje e himne. Për 15 vjet, ai udhëtonte nëpër udhë të Orientit. Thuajse kishte humbur përfundimisht. Madje disa thonin se djaloshi çapkën kishte vdekur diku larg. Por poeti rrugëtonte dhe bënte tregëti kafeje, fildishi, armësh, në tributë e brigjeve të Detit të Kuq, në fshatrat e humbura të Afrikës, andej nga brigjet perëndimore. Sa e sa herë ishte gjetur i pangrënë nëpër shkretëtirat e pafund me duhitë e rërës, para çakenjve dhe kafshëve të egra. Sa e sa herë u kishte klithur qiejve nga dëshpërimi, cfilitja dhe trishti i pafund. Por shpresa e mbante se ndoshta tregëtia do t’i sillte një jetë më të mirë. Zhgënjim pas zhgënjimi, shpresë pas shprese, në atë kapërcim viti, kur hynte dekada e fundit e shekullit të XIX, në hyrjen e trishtë të vitit 1891, një dhimbje e madhe e kishte pushtuar papritmas. Këmba i ishte fryrë dhe lëvizte gjithnjë e më pak, gjersa një ditë ai s’mundi të ecte më, madje të hidhte dhe hapin më të vogël. Një dhimbje e tmerrshme e pushtonte, sapo guxonte të bënte një përpjekje sado të vogël. Tashmë ai e kishte vështirë të organizonte punën dhe të transportonte karvanet me deve. Vetëm indigjenët i sillnin lajme nga bota e largët. Ja pse më së fundi, ai vendosi të shkonte sa më parë në Aden. Në Aden të paktën kishte një spital ushtarak, meqë garnizoni i ushtrisë angleze atje është i madh. Një mëngjes mblodhi gjashtëmbëdhjetë indigjenë, që me 15 thalaris në ditë ata do ta mbanin në një vig dhe do ta transportonin së pari deri në portin e vogël në Zeilah, e pastaj me anije, ai do të hidhej në bregun tjetër të Detit të Vdekur për të zbarkuar më së fundi në Aden. Ndoshta atje mund të gjente një shpëtim për të shëruar atë këmbë të mallkuar.

Ishte 6 prilli i vitit 1891. Kalvari i poetit po fillonte me agun e atij mëngjesi të errët dhe të ftohtë, të cilin ai mundohet ta fiksojë me ca shënime tepër të shkurtëra në fletoren e zverdhur të tij: “E martë, 7 prill. Nisja nga Harar, ora 6.00 e mëngjesit. Mbërrijmë në Degadallal në orën 9 e gjysmë të mëngjesit. Kënetë në Egon. Egoni i Sipërm. Ora 12.00. Nga Egon në fortesën Ballaoua, 3 orë. Zbritja nga Egon është tepër e vështirë për mbajtësit e vigut që çdo çast rrezikojnë të rrëshqasin. Përpiqem të hipi në mushkë, me këmbën e sëmurë, të kapur pas qafës së kafshës, por disa minuta më vonë jam i detyruar që të zbres dhe të vihem përsëri në vig, çka bën të mbetemi një kilometër më pas nga karvani. Natën në Balilo e kaloj nën tendë, në dritën e hënës. Mbërritje në Ballaoua. Bie shi – një erë e tmerrshme fryn gjatë gjithë natës.”

Nuk ishte hera e parë që Rimbaud e bënte këtë rrugë. Ai e kishte përshkuar atë vite më parë në këmbë, hipur mbi kuaj apo devetë dhe i ndjekur nga indigjenët. Rrugë të rrezikshme dhe gjithnjë me të papritura. Ndërsa tashmë, ai qëndronte mbi vig, duke parë me trisht horizontin e largët në ngjyrë gri. Afrika… Horizonte të pamata, afshe dhe duna rëre. Rruga ishte e gjatë, e vështirë. Dymbëdhjetë netë të pagjumta. I shtrirë në vig, i mbuluar nga një tyl i bardhë që i shërbente si tendë, sa herë shkiste këmba e ndonjë harari dhe kur vigu hepohej, ai rënkonte nga dhimbja, siç do të shkruante dhe në letrën që i dërgonte familjes së tij: “Në fund të marsit vendosa të iki. Brënda disa ditëve likuidova gjithçka, me humbje. Dhe meqë gjurin nuk e përkulja dhe dhimbja ma ndalonte përdorimin e mushkës apo të devesë, kërkova të bëhej një vig, e mbuluar nga një cohë e hollë, ku gjatë pesëmbëdhjetë ditëve u transportova nga gjashtëmbëdhjetë burra.”…

            Një e shkundur e fortë e zgjoi  nga dhimbja që i kaptoi menjëherë këmbën. Dëgjoi indigjenët që shanin në gjuhën e tyre dhe që filluan të ziheshin. Karvani vazhdonte udhën në heshtje dhe një re pluhuri filloi të ngrihej, duke e bërë atë gati të padukshme. “E mërkurë, 8 prill... Mbajtësit e vigut fillojnë të vrapojnë dhe mua më mbetet të vuaj. Kemi veç zbritjen drejt Ballaoua. – Një stuhi në orën 4.00 në Gueldessey. Nata hedh mjaft shi dhe është ftohtë.”

Një nga ato ditë të para ai ra në kllapi. Fliste përçart. Në vend të maleve të shkretë shikonte liqenj. Dhimbja në këmbë nuk e linte të flinte as dhe një çast. Në monotoninë e atij kalvari, në ngjitjet dhe zbritjet e kodrinave, nëpër gërxhet malore, iu shfaqën udhëtimet në Taxhurah. Po, udhëtimi nga Taxhurah për në Goda, në vitin 1887, udhëtimi i tmerrshëm nga i cili doli gjallë. Por atëherë i kishte këmbët e fuqishme, zemrën e kishte të fortë. Ai mund të çante dhe malet. I mjeri Rimbaud, me sytë e mbyllur dhe kujtimet në rrugët e Taxhurah-së, kishte humbur tashmë në një botë tjetër… Njeriun e shtrirë në vig më së fundi e zuri gjumi. Shikonte ëndërr. Ai nuk e kuptoi pse iu fanit fytyra e Agobas, gruas së tij indigjene në Harar. Ajo kishte qënë e ëmbël me të, përkujdesej dhe e vinte në gjumë. Fisi i tyre ishte një racë e bukur, nga Choa, nga tribuja “amhara”, të cilët jetonin nja 20 km nga Harare. Të parët e tyre thonin se kishin gjak të përzier me portugezët, që nga koha kur tribuja e tyre ishte kristiane dhe kishte bërë aleancë me mbretin e Portugalisë. Ndërsa tani ishin kthyer në muslimanë. Me sa duket nga turqit. Ja pse Arthur-i kishte mësuar lutjet e tyre e jo rrallë thoshte “Allah Kerim!”… Po, Agobas ishte e bukur, e fuqishme. Kishte bërë dashuri me të. Pastaj, papritur, ajo kishte ikur. Kështu ishte me indigjenët. Asnjëherë nuk i dihej se ç’kërkonte dhe se ç’bënte tribuja e saj…

Në një nga letrat e fundit ai i kishte shkruar nënës se do të donte shumë të kthehej dhe të merrte një grua, por me kusht, që ajo pastaj ta ndiqte dhe të udhëtonin, larg… sepse Franca nuk ishte për të. Ai donte të ishte i lirë. “E dashur nënëA mund të vij te ju pranverën e ardhshme që të martohem? Por sigurisht, nuk do të qëndroj atje dhe t’i braktis aferet e mia të këtushme. A beson se mund të gjej dikë që të më ndjekë në këtë udhëtim? Do doja të më përgjigjeshe sa më shpejt të jetë e mundur…” Ai hapi sytë dhe drita e atyre yjeve që shndrisnin papritur i dhanë një lloj shprese. Ndjeu një lloj gëzimi për jetën. Duhej të jetonte… Të dashurohej dhe të krijonte një familje… Një dashuri të vërtetë, të ndjerë, gjer në kockë. A nuk i kishte kënduar dashurisë dhe yjeve dikur? Ku vallë e kishte lënë atë poezi të ëmbël? Vallë e kishte Verlaine, Georges Izambard, apo Paul Demeny?… Ylli ka qarë me lotë në ngjyrë rozë…Poezi, vargje. Ai kishte kohë që nuk kishte menduar më për to. Madje i kishte harruar, sikur të ishin fshirë nga një dorë misterioze nga kujtesa e tij. Përse vallë po i rivinin tani? Ashtu, si grimca të shkëlqyera, si një shndritje floriri, në natën e gjatë, të pafund, në këtë udhëtim si të ishte përjetësi?…Në atë udhëtim të pafund, midis trishtit dhe dhimbjeve të mëdha, të vetmet gjëra që e mbanin tashmë ishin kujtimet, fytyra e nënës dhe e motrës Isabelle. Motra Vitalie kishte vdekur atë vit që ai kishte lënë për herë të fundit familjen e tij në Charleville. E mjera Vitalie. E kujtoi kur ajo kishte mbërritur në Londër, bashkë me nënën. Ato ditë ai donte që t’i tregonte asaj vëndet më të bukura të Londrës. Me të kishte bredhur buzë Tamise… U kishte treguar Kullën e Londrës, godinën e Parlamentit, British Museum. Ishte fillim korriku. Pastaj ai ishte zënë me nënën dhe një ditë u kishte thënë se do të ikte… Ah kjo jetë! Jetë mizore! Por Vitalie që shkruante aq bukur kishte kohë që kishte vdekur. Shpirti i saj ishte ngjitur në qiell.

Kur karvani kishte ndaluar që të mund ta hanin një copë bukë, Rimbaud kishte nxjerrë bllokun e tij dhe si gjithnjë, vazhdonte të shkruante datën, orën dhe udhëtimin e bërë. Ishte e trishtë të shkruaje peripecitë e këtyre etapave që për të po bëheshin të pambarimta. Dorën e kishte të pafuqishme. Ajo i dridhej dhe ato fjalë i pikonin në shpirt. Duke kujtuar ato ditë të para të atij udhëtimi, disa javë më vonë ai i shkruante familjes: “Ditën e dytë të udhëtimit, meqë kisha bërë përpara karvanit, në një vënd të shkretë na zuri një shi, nën të cilin qëndrova i shtrirë gjatë 16 orëve, në ujë, pa strehë dhe pa mundësi që të lëvizja. Kjo më shkaktoi shumë dhimbje. Gjatë rrugës nuk munda asnjëherë të ngrihem nga vigu. Atje ku vendoseshim, më mbulonin me cohë dhe për të bërë nevojat, hapja një gropë me duar, të cilën pastaj e mbuloja me dhé. Në mëngjes tendën e hiqnin dhe ata më ngrinin…”

            Përsëri në rrugë. Përmes dhimbjesh dhe ofshamash. “E shtunë, 11 prill.Në orën 6.00 dërgoj njerëzit që të gjejnë devetë. Devetë vijnë në orën 4 pasdite. Hamë pas 30 orëve që jemi pa ngrënë, ku 16 orë kemi qënë në shi.” Pa ngrënë… Ishte një uri e vërtetë. Poema e urisë, siç kishte shkruar në rininë e tij. Himn për urinë. Ishte e para herë në jetën e tij që vuante nga një uri kaq e gjatë. Por dhimbjet e trupit e mundnin dhimbjen e stomakut, të urisë, dobësinë e madhe, përçartjen. Ajo këmbë e fryrë ishte një tmerr i vërtetë. Ishte natë. Nata e gjashtë e udhëtimit. Era e fortë tashmë kishte pushuar. Qielli sikur kumbonte. Çuditërisht, në atë pllajë të mbërthyer nga e zeza, qielli ndriste nga yjet. Rimbaud hapi sytë dhe ai u mahnit me magjinë e konstelacioneve që në atë qiell pa re dhe të kthjellët si xhami, shfaqte atë mori yjesh. Papritmas, ai pikasi një yll që shkonte, me sa dukej vërtik, duke lënë pas një fashë drite të bardhë. Vallë një kometë? Ai u përpoq të lëvizte, që të shpëtonte nga ajo mpirje e madhe, por lëvizja i shkaktoi një dhimbje aq të fortë sa sytë i shkrepëtinë. Ai priti një çast me sytë e gozhduar në qiell dhe kur kuptoi se ndoshta kometën nuk do ta shikonte më, mbylli sytë, duke lëshuar një psherëtimë të gjatë. I erdhi keq. Qepallat i dukeshin të rënda, si të ishin qepalla të metalta. “E hënë, 13 prill.Ngrihemi në orën 5 e gjysmë. Mbërrijmë në Biokabosba në orën 9 e gjysmë. Ndalojmë në Arrouina. Sapo arrijmë, më përplasin në tokë. Për këtë mbajtësit e vigut i gjobis me 4 thalaris. Ngrihemi në orën 2. Mbërrijmë në Samodo në orën 5 e gjysmë.” Biokabosba, në gjuhën e indigjenëve, do të thoshte “uji i mirë”. Kështu e quanin atë vënd, ku indigjenët vinin nga larg dhe furnizoheshin me ujë. Dy orë të mira qëndruan atje për të shuajtur etjen e madhe. Pikërisht atje, nga lodhja e madhe e gjithë atyre ditëve në këmbë, indigjenët që e mbanin në krahë, në mbërritje e kishin shëmbur përdhe. Rimbaud ishte revoltuar. Ai kurrë nuk u kishte klithur indigjenëve. Madje me ta kishte ndarë gjithçka: bukën, strehën, ushqimin e po kështu dhe rrobat e trupit, siç u kishte shkruar dhe familjes disa kohë më parë. E kishin flakur. Dhe ai si viktimë e kishte ndjerë veten të poshtëruar, të fyer. Ai që aq shumë kishte bërë për ta. Isabelle, e cila do t’i dëgjonte historitë e tij me indigjenët që aq shumë i donte, më pas do të shkruante:

            “Ngado bëje mirë dhe kjo është e njohur mjaft larg. Njëqind palë sy ndjekin daljet e tua të përditëshme. Në çdo devijim të rrugës, pas çdo shkurreje apo kthese të kodrinës, ti takon të varfërit. O Zot, një legjion të mjerësh! Jepi këtij këtu pallton tënde të shkurtër, ndërsa atij atje, jelekun tënd. Çorapet e tua, këpucët e tua, janë për atë çalaman me këmbë të përgjakura. Dhe ju të tjerët! Jepju të gjitha paratë që ke me vete, thalari, piastra, rupi. Po për këtë plakush që dridhet, a nuk ke diçka? Po, jepi këmishën tënde. Dhe kur ti të jesh lakuriq, nëse takon ende të varfër, ti do t’i sjellësh në shtëpi dhe do tu japësh gjellën tënde. Shkurt, ti s’do të kesh më asgjë, madje dhe nga vetë qënia jote për të ndihmuar gjithë ata që në rrugën tënde kanë uri, ftohtë…”

            Pas pushimit, ata u vunë sërrish në rrugë. Rimbaud rënkonte, indigjenët ecnin të heshtur. Udhë e gjatë. Në orën pesë pasdite mbërritën në Samado. Në një letër që do t’i dërgonte muaj më parë familjes, ai do tu kujtonte sesi kishte filluar kjo sëmundje e mallkuar që po i pushtonte tani gjithë trupin: ”Kohët e fundit kam menduar për shkakun e sëmundjes time: është klima e Harar-it, e cila është e ftohtë nga nëntori në mars. Si zakonisht, unë pothuaj nuk vishesha – mbaja një palë pantallona me cohë të thjeshtë dhe një këmishë pambuku. Dhe kështu, vrapoja me këmbë 10 deri në 40 km në ditë, me ato zbritje e ngjitje të pa imagjinueshme përmes maleve të ashpra të atij vëndi. Besoj se nga lodhja mu zhvillua në gju një dhimbje artriti e shkaktuar kjo dhe nga e ngrohta e i ftohti. Në fakt, kjo nisi me një goditje çekiçi nën kupën e gjurit, një goditje e lehtë që më  ngacmonte çdo minutë; kisha një artikulim të thatë dhe tërheqje të vështirë të nervit të kofshës. Pastaj ndodhi fryrja e venave rreth gjurit, çka të linte të mendoje për varixhe. Ecja dhe gjithnjë punoja shumë, akoma më shumë se asnjëherë tjetër, duke menduar se ishte një e rrahur e  thjeshtë ere. Pastaj dhimbja në brëndësi të gjurit u shtua. Dhe kjo më ndodhte në çdo hap, si një gozhdë e ngulur anash. Ecja gjithnjë, edhe pse me shumë vështirësi, veçanërisht kur ngjitesha në kalë, por sa herë zbrisja, isha si një sakat. Pastaj gjuri sipër u fry, kupa e gjurit u trash dhe lëvizja bëhej e dhimbshme, një dhimbje që të shkundëte nervat gjer në kavilje dhe në veshka. Nuk ecja më veçse duke çaluar shumë, duke u ndjerë gjithnjë e më keq, por më duhej gjithnjë të punoja, dhe shumë…”

Rrugës, nganjëherë, pas dhimbjeve të mëdha, në vënd që të qante, ai qeshte. Indigjenët nuk e kuptonin të qeshurën e evropianit, as sharjet që thoshte në gjuhën e tij. Ata vazhdonin të ecnin në këmbë, me një heshtje vrasëse. Vallë ishte delir? Po, ishte një e qeshur e hidhur. Qeshte me veten, me jetën boheme që donte të bënte, bohemin e ëndërruar që në rini të tij, atë që kapërcente kufij, fusha të pafund, qiej e peizazhe, sepse bohemia e tij ishte tokësore dhe qiellore bashkë. Pikërisht atëherë kishte shkruar dhe poezinë Bohema ime.Më së fundi po afroheshin… Pasi lanë mbrapa Warambot ata mbërritën në një rrafshinë me shkurre e gjëmba si dhe një pyll akaciesh të shkurtëra. Duhej të furnizoheshin përsëri me ujë para se të nisnin atë shkretëtirë që shtrihej gjatë dhjetë kilometrave. Tutje ishin brigjet, deti, porti…  Të nesërmen pasdite, nga bregorja, u shfaq porti i vogël me ca baranga dhe një magazinë të madhe. Një anije ishte në breg. Kalvarit të atij udhëtimi po i vinte fundi. Edhe pak… Por cili do të ishte fati i tij?…  “Gjatë dymbëdhjetë ditëve, – do t’i shkruante ai nënës dhe motrës së tij në Roche, – kam bërë 300 kilometra që ndajnë malet e Harar-it nga porti i Zeilah. E panevojshme tu tregoj dhimbjet e tmerrshme që kam patur gjatë rrugës. Dhe asnjëherë nuk kam mundur të bëj as dhe një hap jashtë vigut. Gjuri më fryhej dhe dhimbja më shtohej vazhdimisht.”

Karvani i deveve lëshonte pas një re pluhuri që ngrihej nga toka. Edhe pak, i jepte zemër vetes. Rimbaud priste me shpirt ndër dhëmbë fundin e atij kalvari. Oh, ç’fund! Kush vallë po e dënonte kështu? Mos vallë po dënohej për gjithë mallkimet që i kishte bërë vetes? Për kohën e poezive të ferrit? Për poezinë “Gjaku i keq”? “Mauvais sang”?… “… Mjaft. Ja dënimi. – Në marsh! Kur ngjitën kodrinën e fundit në afërsi të portit Zeilah, Rimbaud pa më së fundi detin që shkëlqente tutje. Ndjeu zemrën t’i rrihte fort. Vallë shpëtova?… “Bashkë me dyshekun tim, – do t’i shkruante më vonë familjes, – më çuan në bord dhe gjatë tre ditësh, në det, pa ngrënë, mu desh të vuaja. Në Aden më zbritën përsëri me vig. Pastaj kalova disa ditë te z. Tian për të rregulluar aferet dhe kështu u nisa në spital, ku mjeku anglez, pas 15 ditësh më këshilloi të kthehem në Evropë. Bindja ime është se po të kurohej këmba që ditët e para, kjo dhimbje e lëvizjes do të pushonte lehtësisht dhe nuk do të kishte vazhduar. Por unë nuk e dija. Isha unë vetë që me budallallëkun dhe kokëfortësinë time, doja të ecja dhe të punoja jashtëzakonisht. Përse vallë në kolezh të rinjve nuk u mësojnë mjeksinë, të paktën që të mos bëjnë budallallëqe të tilla…”

            Në Zeilah, Rimbaud qëndroi veçse katër orë, meqë morri vesh se një anije që ishte aty do të nisej menjëherë për në Aden. Ashtu pa ngrënë, shtrirë mbi një dyshek të hedhur në bordin e anijes, ai do të udhëtonte gjatë tri ditëve. Zhurmë dallgësh dhe qiell. Nuk mund të lëvizte. Sytë e tij ishin gozhduar vazhdimisht drejt qiellit, me shpresë për të parë ndonjë shpend andej rrotull. Ai qiell, dhe zhurma e dallgëve që përplaseshin mbi anijen, i kujtuan udhëtimet e tij me Verlaine, kur hipur në anije, në Havre, ishin nisur për në Londër. Pastaj kthimi i tyre dhe përsëri udhëtimi drejt Londrës. Ja ku iu shfaq dhe ajo ditë fatkeqe kur ishte ndarë përfundimisht me të dashurin e tij, atë që do ta quante më pas, “la Vierge folle”, ”Virgjëresha e çmëndur”. Atë të premte pasdite, në Londër, më 14 korrik të vitit 1873, kur Verlaine largohej me anije, Arthur ishte kthyer në dhomën e tyre të përbashkët dhe menjëherë i kishte shkruar një letër: “Kthehu, kthehu mik i shtrenjtë, miku im i vetëm, kthehu… Ka dy ditë që nuk pushoj së qari. Kthehu… Vallë a nuk duhet të jetojmë së bashku?… Ç’bënte tani Verlaine? Ku ishte? Vallë jetonte me gruan e tij dhe të birin, apo kishte humbur gjetiu? Mos vallë ishte bërë murg, meqë pas aq e aq blasfemish kundër Zotit, ai më së fundi, pasi kishte dalë nga burgu ishte kthyer në një besimtar i zjarrtë? Kështu i kishte folur herën e fundit që ishin takuar në Stuttgart…  Më 30 prill, gati dy muaj e gjysmë nga letra e fundit që i kishte dërguar familjes, Rimbaud u ul tu shkruante për fatkkeqësinë e madhe që po i ndodhte. Një këmbë duhej prerë. O Zot!… “Kur mbërrita këtu, hyra në spitalin europian në një dhomë të vetme me pagesë, për të sëmurët. U vendosa aty. Sapo i tregova gjurin, doktori anglez tha me zë të lartë se është një “synovite” që ka ardhur në një stad të rrezikshëm, si pasojë e mungesës së mjekimit dhe të lodhjes. Ai më tha se këmba duhej prerë menjëherë. Pastaj vendosi të presë disa ditë për të parë nëse fryrja do të vazhdonte apo jo, pas përdorimit të ilaçeve. Dhe që nga ajo kohë, bëhen gjashtë ditë që kanë kaluar, por nuk ka asnjë përmirësim, edhe pse kur qëndroj shtrirë, dhimbjet e mia pakësohen shumë. Ju e dini që “synovite” është një sëmundje e lëngut të artikulacionit të gjurit, çka mund të vijë nga trashëgimia apo aksidentet, si dhe shumë shkaqe të tjera. Sa për mua, më duket se është shkaktuar nga lodhja, nga ecja me këmbë e me kalë në Harar. Në fakt, në gjëndjen ku kam mbërritur, nuk duhet shpresuar që të shërohem para tre muajsh, dhe kjo, në rrethanat më të mira.

Kur Rimbaud shkoi në “European General Hospital” të Aden-it, atje ishte doktori Anderson dhe disa mjekë të tjerë anglezë që kuronin më së shumti ushtarët. Njëri nga ata, doktor Nouks, kur e vizitoi Rimbaud-në, e kuptoi menjëherë se gjëndja e tij ishte serioze. Madje që në fillim i kishte thënë se ajo këmbë duhej prerë menjëherë, por kjo gjë, Rimbaud-në e kishte tmerruar. Si? Të pritet? Ah, jo! Jo!… Atëherë mjeku i tha të prisnin disa ditë në spital dhe të shikonin nëse me disa ilaçe, këmba do t’i shfryhej disi. Por në ditët e mëpasme gjëndja e tij vazhdonte njëlloj: dhimbje të parreshtura e të tmerrshme, gjer në delir. “Aden është një shkëmb i tmerrshëm pa asnjë fije bari”, – i kishte shkruar familjes disa vjet më parë. Ishin vënde të thata. Aden, Makalla, Mascate… vënde ku binte shi një herë në vit. Vënde ferri, siç i quante ai, meqë gjithë ajo zonë ishte një zonë vullkanike.

Koha për të ikur po trokiste. “… Jam i shtrirë, me këmbën e lidhur, të rilidhur, në mënyrë që të mos e lëviz. Jam dobësuar e bërë si një skelet që të kall frikën. Kurrizi im është rrjepur nga shtrati. Nuk flë asnjë minutë. Dhe vapa këtu është bërë shumë e madhe. Ushqimi i spitalit, të cilin e paguaj shumë shtrenjtë, është shumë i keq. Nuk di ç’të bëj. Nga ana tjetër, ende nuk i kam mbyllur llogaritë me ortakun tim, zotin Tian. Dhe për këtë do të duhen dhe nja tetë ditë të tjera. Nga gjithë kjo punë tregëtie do të kem rreth 35.000 franga. Do të kisha më shumë, por për shkak të ikjes time fatkeqe, i humbas disa mijra franga. Kam dëshirë të marr një anije me avull dhe të vij të mjekohem në Francë, por udhëtimi do më marrë shumë kohë. Në Francë, mjekimet dhe ilaçet janë më lirë dhe ajri është i pastër. Pra është më mirë që të vij atje. Mjerisht, anijet që vijnë në Francë janë plot, pasi në këtë periudhë të vitit, të gjithë vijnë nga kolonitë. Dhe unë jam një sakat i mjerë që duhet të transportohem me shumë kujdes. Në fund të fundit, këto tetë ditë do të nisem…”

Anija “Amazone” që kishte ankoruar atë ditë në brigjet e Aden-it, në “Steamer Point”, u nis në orën dy e gjysmë të natës. Burijet e anijes i zgjuan nga gjumi banorët e Aden-it që kishin kohë që flinin. Përsëri po ai qiell, po ai det… Rrugë drejt jugut, oqeanit… Kur hapi sytë në dritën e fortë të mëngjesit, Rimbaud kuptoi se anija tashmë po linte Detin e Vdekur, duke zbritur drejt jugut të oqeanit Indian. Për herë të fundit ai zgjati kokën dhe vështroi ato brigje të thata, ngjyrë okër dhe papritur iu kujtua udhëtimi i parë në këto anë, kur 25 vjeçar, zbarkonte me anije nga Aleksandria drejt brigjeve të Arabisë. Sa vjet kishin kaluar që atëherë. Mbylli sytë. Ishte bërë kockë e lëkurë. Njëmbëdhjetë ditë nëpër det. Përsëri po ai qiell pa re që nderej rëndë mbi sytë e tij, atje mbi kuvertën e anijes. Ditë e netë plot cfilitje. Vetëm ditë më vonë, kur dëgjoi zgalemët që filluan të shfaqen rrotull anijes, ai e kuptoi se po i afroheshin tokës, kontinentit. Po hynin në Marseille. Madje ndjeu një tjetër aromë që sillte deti.

            Pasdite, një karrocë e çoi drejt spitalit «Immaculée Conception». Pasi u regjistrua, atë e vendosën në një krevat hekuri, të ftohtë, në cep të një salle të madhe. Askush nga të afërmit nuk e dinte udhëtimin e tij drejt Francës.  Ditë më vonë, në letrat e tij, ai do t’i tregonte nënës e motrës për atë udhëtim të pafund:  «Nëna ime e dashur, motër e dashur. Pas vuajtjesh të tmerrshme, pa mundur të mjekohem në Aden, mora anijen e “Messageries” për tu kthyer në Francë. Mbërrita dje, pas 13 ditë dhimbjesh. Meqë isha tepër i dobët kur mbërrita, dhe meqë më kapi i ftohti, u detyrova të hyj në këtë spital, Hôpital de la Conception, ku paguaj 10 fr. në ditë, përfshi dhe doktorin. Jam shumë keq, shumë keq, i kthyer në një skelet nga kjo sëmundje e këmbës së majtë, e cila është fryrë jashtë mase dhe ngjan me një kungull të madh. Eshtë një sinovit, një hydroartrozë, etj, një sëmundje e artikulacionit dhe e kockave. Kjo do të vazhdojë gjatë, nëse komplikacionet nuk më detyrojnë të pritet këmba. Por në çdo rast do të mbetem sakat. Dyshoj nga ajo që më pret. Jeta ime është bërë e pamundur. Sa fatkeq që jam! Sa fatkeq që u bëra!… Ç’të bëj? Ç’jetë e trishtuar! A nuk mund të më ndihmoni me diçka?… »

            Një ditë pas mbërritjes së tij, Rimbaud i kishte dërguar një telegram familjes, ku me nxitim dhe me një dorë që i dridhej u shkruante: “Sot, ti ose Isabelle ejani në Marseille me trenin më të parë. Të hënën në mëngjes do të më presin këmbën. Rrezik jete. Afere serioze për të mbyllur. Arthur. Hôpital Conception. Përgjigjuni. Rimbaud, Marseille, 22 maj, 1891.”

Këtij telegrami, Vitalie nuk mungoi t’i përgjigjej shumë shpejt: “Po nisem. Mbërrij nesër në mbrëmje. Kurajo dhe durim. Vejusha Rimbaud.” Ashtu i shtrirë, pa mundur të lëvizte, ai treste vështrimin në atë sallë të madhe dhe ogurzezë, ku mbizotëronte një heshtje e thellë prej morti. Kur nëna e tij, Vitalie, mbërriti me nxitim në spitalin e Marseille-s, ishte natë. Qyteti kishte filluar të binte në qetësi. Ai dremiste, por një zë e zgjoi nga kujtime të largëta. Shfaqja e saj e lumturoi, sikur ajo do ta shpëtonte nga ajo mënxyrë që i kanosej mbi kokë. Çuditërisht ato çaste, ai nuk i ndjeu fare dhimbjet e këmbës së tij. Ato sikur pushuan nga një dorë e shenjtë. Kishte kohë pa e parë. Oh, ishte kërrusur nëna e tij e mjerë! E pushtoi fort dhe donte ta mbante për një kohë të gjatë në krahët e tij, por ajo u tërhoq shpejt dhe nisi t’i rregullonte shtratin. Jo, Vitalie nuk kishte ndryshuar, ishte po ajo, hijerëndë si gjithnjë dhe me pak fjalë, si një shtatore guri. Ai u habit ta shikonte nënën aq të plakur. Por të njëjtën gjë kishte pikasur dhe Vitalie, duke parë Arthur-in me ato flokë të zbardhur dhe atë fytyrë të rreshkur, të lodhur, pa jetë. Për herë të fundit ajo e kishte parë birin e saj në dimrin e vitit 1879. Njëmbëdhjetë vjet kishin kaluar. Dhe menjëherë e kapën lotët. Ajo zgjati krahët përsëri dhe të dy ranë në krahët e njëri tjetrit me një ngashërim të madh. “Ja, erdha, këtu më ke… mbahu biri im! Do të kalojë dhe kjo!…” Që në fillim, doktor Nicolas i kishte folur shkurtazi: “Këmba duhet prerë! Ke ardhur shumë vonë. Këmba është gangrenizuar!…  Rimbaud e shikonte i habitur, me një fytyrë meiti. Nuk arrinte dot as t’i fliste. Zëri sikur i ishte zhdukur. Ishte mpirë i tëri dhe më së fundi kishte thënë: – Kur?  – Menjëherë! – ia kishte pritur mjeku. Të nesërmen, para se t’i prisnin këmbën, atij i bënë disa inxheksione, që ta drogonin për të mos i ndjerë dhimbjet e operacionit. Në mëngjesin e ditës tjetër, pas operacionit, kur ishte zgjuar nga ajo kllapi e madhe, kishe zgjatur dorën si zakonisht të prekte këmbën që tashmë nuk e ndjente. Ishte habitur. Por kur dora i preku cungun dhe nuk e gjeti pjesën tjetër të këmbës, poshtë gjurit, dora iu drodh dhe vetëm atë çast e realizoi se tashmë ishte një sakat i përjetshëm, një i gjymtuar. Po, këmba i ishte prerë. Ato ditë, nëna e tij qëndronte gjithnjë ulur në një karrige përballë krevatit. E ndihmonte Arthur-in për të ngrënë, ose për ta kthyer anash, meqë trupi i tij mpihej dhe dhimbjet bëheshin të padurueshme. Por ajo nuk fliste. Madje as nuk pyeste. Kishte rënë në një dëshpërim të madh dhe një frikë e çuditëshme e kishte kapur. Pas disa ditësh, një buzëmbrëmje, ai ndjeu hijen e nënës t’i afrohej me sy të vrënjtur, më shumë se zakonisht? Ç’kishte vallë? Çfarë kishte ndodhur? Ajo qëndroi ballë krevatit dhe pas një heshtje të gjatë i kishte folur në mënyrë të prerë: “Arthur… nesër duhet të iki! Do kthehem në Roche. Nuk mund të qëndroj më këtu”. Në natën e vonë, ajo la sallën dhe shkoi në hotelin pranë spitalit. Ishte data 8 qershor. Arthur-i kishte mbyllur sytë dhe qante nën zë, si një fëmijë. Të nesërmen ajo shkoi.

Disa ditë më vonë, më 17 qershor, dikush i solli letrën që i kishte shkruar Isabelle. E lexoi duke e përpirë me sy menjëherë. Dhe pastaj, ashtu i mbështetur në bërryl, vendosi t’i kthente përgjigje sa më parë: “Isabelle, motër e shtrenjtë.[1] Mora letrën tënde bashkë me dy letrat e mia që më kanë ardhur nga Harar-i. Në njërën prej tyre më shkruajnë se një nga letrat e mia e kanë ridërguar për në Roche. A nuk keni marrë letër tjetër? Ende nuk i kam shkruar askujt dhe akoma nuk kam zbritur nga shtrati. Mjeku më thotë se do të qëndroj kështu për rreth një muaj, por dhe pas kësaj, nuk do mund të ecja veçse ngadalë. Në vëndin e prerë të këmbës, d.m.th. tek cungu që ka mbetur, kam një nevralgji të fortë. Nuk di si do të mbarojë kjo punë, por s’kam ç’të bëj, do të duroj gjithçka, nuk kam fat! Por ti, çfarë do të thuash me ato histori varrimi? Mos ki kaq shumë frikë. Bëj durim dhe mjekohu, duhet të kesh kurajo. Mjerisht do kisha dëshirë të të shikoja. Po ç’ke vallë, çfarë sëmundje? Të gjitha sëmundjet shërohen me kohë dhe përkujdesje. Por sidoqoftë, duhet të durosh e të mos dëshpërohesh. Me nënën u zemërova shumë që iku dhe nuk e kuptova shkakun. Por tani është më mirë që ajo të jetë me ty për të mjekuar. Kërkoi të falur nga unë dhe uroi një ditë të mbarë. Mirupafshim pra, por kushedi kur?…

Katër muaj më vonë, poeti i famshëm Arthur Rimbaud që bota e poezisë franceze më së fundi po zbulonte, vdiste në krahët e motrës së tij në spitalin e Marseille-s… Kometa e poetit që shkroi vetëm pesë vjet poezi dukej se ishte shuar, por çuditërisht ajo do të rishfaqej sërrish për të shndritur përjetësisht në qiellin e poezisë së botës…


[1] Ndërkohë, Rimbaud-së i është prerë këmba.