Në kujtim të Elida Cangonji
(Fragment nga libri)
Ku është fustani i kuq i Lida Cangonjit?
Sapo jam kthyer nga shtëpia e Solange d’Angely në Rue Didot. Një whisky dhe një bisedë për Lidën, miken tonë të shtrenjtë. Flasim për jetën, dashuritë njerëzore, bisedojmë rreth qenies dhe përkufizimit se çështë krijesa njerëzore, por asgjë nuk arrin t’i gjejë përgjigjen pyetjeve tona të mëdha. Atëherë unë i flas për Lidën, s’dihet pse, ndoshta pse ndërkohë m’u shfaq ajo fushë e madhe me trëndelinë tutje shtëpisë së Lida Cangonjit në Marsanne, në jug të Francës, jo larg Lyon-it. Një fushë ngjyrë vjollcë, me erë trëndeline dhe ajo e dehur apo e çmendur mes tyre, me dëshirën për të ndaluar kohën. Por a mund ta ndalësh atë, kur gjithçka është e lidhur me atë botë kozmike e të panjohur ende?
Marr frymë thellë dhe ndjej ende erën e trendelinës ndërkohë që lë Solange dhe nisem drejt shtëpisë time, dy hapa më tutje. Kujtoj ndërkohë atë rrap të vogël përballë portës së tyre në Marsanne kur uleshim dhe pinim një çaj me Peter Haubro, i cili tashmë si një artist i vërtetë ishte njësuar me natyrën dhe nuk shqitej më nga ajo.
Ecja dhe Lida më shfaqej rrugës me të qeshurën e saj, energjinë dhe dashurinë që çlironte ngado, si gjithnjë. Papritur, një çast Solange më kishte thënë: “E di, Lida kishte qef të kishte një fustan të kuq dhe kur isha tek ta për pushime, ne shëtitëm në fshatrat përreth dhe kur ndaluam diku, unë pashë një dyqan ku kishte një fustan të kuq. Atëherë i thashë Lidës: “Provoje këtë fustan, kam qef të ta bëj peshqesh!” Dhe ajo e provoi… Lida shkëlqente me atë fustan… U gëzua shumë. Pastaj ata erdhën në Paris tek unë. Peter përkujdesej për ekspozitën e tij në Denfert Rochereau. Në mëngjes pinim çajin dhe pastaj ata shkonin, të lumtur, nëpër rrugët e Parisit…”
Atë çast pashë sytë e lagësht të Solange. Por edhe në sytë e mi, tashmë binte një shi i hollë!
Ishim njohur që me filmin, në kohën kur luante filmin “Rrugë të bardha”… pastaj në Paris, kur erdhi të marrë çmimin për gruan në shkencë të akorduar nga kryeministri Lionel Jospin, pasi Lida kishte krijuar një qendër trajtimi për handikapët mendorë dhe kryesisht fëmijët. Përkushtim i gjithkohshëm i saj. Pastaj miqësia bëri udhë, ndër vite.
Lida sapo kishte shkuar, për mos tu kthyer më, ashtu papritmas, brenda një jave, kur unë mendoja të shkoja tek ajo, në Marsanne… Ishte një lajm i papritur, i kobshëm, i pabesueshëm, sikur një dorë qiellore ta kishte rrëmbyer fshehurazi nga kjo botë.
U ktheva. Ecja rrugës dhe imagjinoja Lidën me fustanin e kuq që shkonte nëpër rrugë dhe sfidonte dimrin, të ftohtit, botën që shkiste nën këmbët e saj, botën që shket, gjithnjë…
Ku është tani fustani i kuq i Lida Cangonjit?
Kam dëshirë ta thërras Lidën dhe t’i them ta veshë dhe njëherë për mua, pasi e kuqja i shkonte shumë, ajo ishte në çdo qelizë të saj…
Të nesërmen, tek kaloja në krah të kishës Saint-Severin, ngrita kokën lart dhe pikasa sërrish ata garguj aq të dashur për Peter dhe Lida… ishin ngargujt që kishte vizatuar Peter, figurat fantazmogorike që kishte hedhur në pikturë apo në kolazhet e mrekullueshme të tij, dhe kjo më kujtoi shtëpinë e tyre në Marsanne, atje buzë fushës, shtëpia e fundit e Marsanne-s, një shtëpi e ngrohtë që kur hyje, të dukej se po hyje në një galeri arti. Dhe Lida, me atë dashurinë dhe entusiazmin e zakonshëm të saj të tregonte krijimet e Peter që i shikoje ngado, nëpër dhoma, në sallon, në të gjitha faqet e mureve, madje dhe kur ngjiteshe lart nëpër shkallë, për të shkuar në dhomën e miqve: përsëri gravura, tablo, vizatime, krijime në bojë vaji. Lida kështu jetonte me artin dhe njëkohësisht me librat e psikiatrisë për fëmijë që shkruante, pasi Lida nuk mund ta linte pas shkencën e psikiatrisë. Gjithnjë mes librave. Një botë plot ritëm dhe plot dashuri. Një jetë që u ndërpre nga një rrufe që ra në qiell të hapët.
Lida shkoi me nxitim, duke mbajtur kokën pas, drejt bijve të saj, Peter, njerëzve të afërt, miqve…
Njeriu që kërkonte gargujt…
S’kisha menduar kurrë për gargujt… Para tyre kisha qenë gjithnjë indiferent. Figura të çuditshme, të ftohtë, pothuaj gjithnjë diabolikë. Kur isha fëmijë më ndillnin frikë. Më ngjanin me magjistarë të tjetërsuar në gur. Ardhur nga botra të tjerë.
Shumë vite më vonë, një ditë në Paris, takova Peter Haubro. Peter me një këmbë në Shqipëri, me një qiell të Danimarkës në sytë e tij dhe një zemër të shkulur, dhuruar artit, krijimit, delirit, udhëtimit në hapësira të njohura e të panjohura. Pinjoll i Odiseut të lashtë.
Bashkë bëmë një copë udhë deri në Chartres sëbashku me të dashurën, gruan e tij shqiptare, Elida Cangonji, miken time të Kinostudios, aktoren e filmave Rrugë të Bardha, Njeriu me top… Ndaluam nën hijen e katedrales. Kishte diell. Peter picëronte sytë nën këmbët e saj, në kërkim të magjisë së gargujve. Pikturonte serinë e gargujve duke bredhur sa në një katedrale apo një kishë të Francës tek tjetra. Dhe Lida gjithnjë pas tij…
Gargujt ishin aty. Të heshtur. Dëshmitarë historikë. Ngroheshin në diell. Gardianë të vjetër, krijuar nga duar njerëzorë, qindra e qindra vjet më parë.
Peter pikëtakonte kështu gargujt e tij. Kishte kohë që i kërkonte. Dhe ata e përqeshnin. Ndërsa ai qeshte, vizatonte.
Ishte Chartres si gjithnjë në magjinë dhe mrekullinë e vetngjizur me vitrate.
E lashë aty, magjepsur nga portalet e katedrales duke kërkuar në ato qindra figura gargujt e krijuar në gur, dehur nga „Divine Comedie» e Dantes. „Pictura est quoedam litteratura“… „Letërsia e të paditurve“, kështu quheshin katedralet, ku njerëzit përmes figurave mund të kuptonin lehtësisht mesazhet biblike.
Magjepsej me gargujt që ngriheshin në cepat e katedrales dhe vizatonte me shpejtësi. Portale, figura shenjtësh, virgjëreshash. Jetë biblike mbi gur. Njeriu dhe Zotët. Hyjnitë në marramendjen e madhe njerëzore. Ritet. Jeta, vdekja dhe përtejvdekja. Alkimi në kërkim të së panjohurës. Gjithçka ishte aty prej pothuaj 1000 vjetësh.
Gargujt qëndronin të heshtur e krenarë. Përgjonin ata që vinin, ata që shkonin, bohemë, mërgimtarë, lypsarë, artistë. Sikur ruanin horizontet.
Nuk kishin emra. Nuk dihej gjë për krijimin e tyre. Pjella të kujt ishin? Të cilit artist, të cilës dorë që prej kohësh ishte shuar e kthyer në pluhur… Garguj në katedralet e famshme të Strasbourg, Shateau de Blois, Reims, « chimeres » me trupa grash dhe katër gjinj dhe fytyra monstruoze, me fytyrë luani apo cjapi me brirë të mëdha që konsiderohej dikur si « princi i ferrit ».
Kohë më vonë, Peter e takova sërrish.
Figurat e gargujve ishin tashmë mbi letrën e bardhë. Qindra grafika, gravura. Ishin gargujt e tij. Tashmë, pjella të tij hedhur në letër. Pa emër. Silueta të gargujve të gurtë që ai kish takuar në Sens, Rouen, Amiens, Notre-Dame de Paris, Dieppe, Bayeux… Siluetat e tyre ndërpriteshin nga re, apo nga hëna e plotë.
Garguj ripërtërirë nga magjia e artit të tij.
Peter, me një qiell të Danimarkës mbi sy… Dashuruar me hënën… dhe gargujt. Figura mistike transplatuar në botë moderne. Të padeshifrueshëm si gjithnjë. Udhëtarë botrash të njohura e mistike. Secili me një histori të fshehtë brenda tij, ngjizur në gur. Të nxirë, disi të rrënuar, të zbardhët, të trishtë e madje disa gjymtuar nga rrufetë. Shpirtra që pulsojnë.
Kohë më vonë, në letrat që do më shkruante, mbi zarfa, Peter do më dërgonte dhe gargujt e tij ngjizur mbi letrën e bardhë: “38, Rue Cels, 84, Rue Didot, 35, Avenue René Coty, 6, Rue Alfred Durand Claye“… Garguj mesazherë. Kësaj rradhe ndryshe nga ata të katedraleve, ata ishin mesazherë të paqes, të dashurisë, të mirësisë.
Një periudhë mbi zarfa ata ishin të kuq apo lyer në ar, sikur dilnin nga diej, kratere apo zjarre. Më ngjanin kështu në gardianë vullkanesh, nga goja e të cilëve dilte veçse llavë, zjarr… Mitologji e kohëve të vjetra dhe moderne.
Garguj, “gargouilles”, “gargle”, “gronola sporgente”, “gorgola” “gorgoyles”, “wasserspil”, “chimères”… emërtime e ndryshme, emra legjendash, figura groteske e mistike që prej shekujsh kanë habitur e magjepsur sytë njerëzorë… turmat që mblidheshin nën hiret e katedrales dhe kishave, në oborret e tyre, nën këmbimet e mëdha të kambanave… Garguj gjysmë njerëz, gjysmë kafshë, si murgj të përçudnuar, mëkatarë demoniakë, të heshtur dhe gjithnjë ballë rrebeshesh.
Këto krijesa guri në formë çentaurësh që flaknin tej shirat e stuhive, ishin njëkohësisht dhe bufonat e kohës sonë…
Tempujt e njeriut
Këtu nën harqet e katedraleve, në kollonat dhe balustradat e çative të tyre guri është histori. Harqe romanë, portale gotikë. Bazorelieve me kulte të kristianizmit… «Adoration des Mages», «Annonciation”, “Nativité” dhe “Trahison de Judas”[1]…. “Gjykimi i Fundit”… Historia njerëzore është aty, me luftrat, armëpushimet, paqet, plagët e saj që kurrë nuk janë mpiksur. Portrete apostujsh të gjymtuar, sy njerëzorë të shqyer nga era dhe stuhia, duar të brejtura nga shiu dhe breshëri, trupa të shkërmoqur dhe buzë të tharra nën diej të nxehtë… Emra kalorësish që kurrë nuk janë kthyer.
Shtatë shqiponjat e fitores që shqyen luanin, dihasin ende nga dyluftimi, në gur…
Trëndafilë të gdhendur në mjergullën e kohës. Mugëtirë shekujsh të largët.
Venus-i që vjen për të dëgjuar meshën në mëngjes… ”Libri i Mrekullive”. Mërgimi babilonas… Gjithçka është e gurtë.
Festa e Anne-s, me hyrjen triomfale nën harqet e shenjtë të Mjeshtrit Alibron.
Virgjëresha të bardha, të zeza… virgjëresha para të cilave dikur digjeshin vetëm qirinj jeshilë…
Figura djajsh. Demonë që tërheqin zvarrë murgesha të mjera. Ku duan vallë t’i çojnë? Vallë janë ditë të sakrifikimit?… Dhe në atë gojë djalli të skalitur me dhëmbë skërmitur, njerëzit shuanin gjithnjë qirinjtë, si të shuanin zinë e madhe, dëshpërimin.
Saint-Vincent i flakur në det dhe i nxjerrë në breg, ku trupin e tij pa jetë e ruan një korb… Saint-Michel me ballancë në dorë «peseur d’âmes»[2].
Luftë e Tezeut me Minotaurin…
Cadmos-i që vret gjarpërin Piton. Simbole, metafora të gurit, latuar nga mjeshtra anonimë.
Apolloni që i drejton shigjetën dragoit të Kolkidës… Saint-Michel dhe Saint-Georges në luftë për të mposhtur dragoin. E mira dhe e keqja. Mite të jetës, të luftës, mite të trimërisë dhe lavdisë, ngjizur në gur.
Shkencë hermetike, alkimi mesjetare. Shekulli i XII, XIII, XIV… apogje i kristianizmit… Alkimistë që mblidheshin në ditën e Saturnit nën portalin e Saint-Michel, dekoruar me salamandra… Saturni njerëzor.
Gdhendur është gjithçka. Gjashtë ditë të krijimit të botës. Eva dhe Adami me mollën e kafshuar në duar, mollë e mëkatit… Pëllumba të Dianës.
Alegori, ekzoterizëm. Shqiponja, korbë dhe pelerinë. Briri i likornës futur thellë në gjirin e një virgjëreshe. Ringjallja e Feniksit. Garguj të krijuar si nga poema homerike. Garguj që tregojnë për vdekje të kobshme, helmime mbretërish dhe mbretëreshash, ekstazë priftërinjsh, adultere, që flasin për fantazmën e Edipit që bredh nën harqet gotikë prej mijra vjet. Dhe një portë gjithnjë e mbyllët që veç një Zot mund ta hapë.
Arti i gurit. Tempujt e gjenisë ku njerëzit hyjnë për të gjetur prehjen e shpirtit dhe paqen me vetveten e me tjetrin, me fqinjin, bashkëudhëtarin.
Gjithçka këtu përbën atë që quhet tempull i njeriut, tempulli jetës dhe i udhëtimit drejt asaj që njohim dhe asaj që nuk njohim…
Parisi i gargujve
Që nga koha e rinisë më kishte mbetur si një imazh i pashlyer ai përshkrim i Victor Hugo-së mbi gargujt e Notre-Dame të Parisit dhe flakën në lartësitë e katedrales së famshme. Atëherë, duke mos e njohur mirë historinë e plaçkitjes dhe rrënimit të katedrales në kohën e Revolucionit francez gjithçka më dukej si një histori e krijuar dhe ireale, pra një fiksion. Dhe në përfytyrimet e mia qëndronin gjithnjë ata garguj-përbindësh që villnin zjarr dhe Kuazimodo që jetonte mes tyre. Ja çfarë shkruante Hugo në romanin “Shën Mëria e Parisit”: “Gjithë vështrimet ishin drejtuar drejt kulmit të kishës. Ajo që po shikonin ishte diçka e jashtëzakonshme. Në majën e galerisë më të lartë, më sipër se rrathi i madh e i gurtë në qendër, kishte një flakë të madhe që ngrihej mes dy kambanave me ca shtëllunga shkëndijash, me një flakë gjigande të harbuar e të furishme, të cilën herë-herë era e shtynte tej si një tufë flake. Poshtë kësaj flake, poshtë kësaj balustrade me prushe në formë tërfili, dy gryka përbindëshish villnin papushim këtë shi të zjarrtë që e hidhte atë rrjedhje të argentë mbi errësirën e fasadës së brendshme. Kur ato dy rrjedhje plumbi i afroheshin tokës poshtë, ato shpërbëheshin si uji që bije nga një sitë. Sipër flakës, torrat gjigande nga ku shiheshin dy faqet ballë njëra-tjetrës, njëra krejt e zezë dhe tjetra plotësisht e kuqe, ngjanin kështu akoma më të mëdha përmes atyre hijeve që projektoheshin gjer lart në qiell. Skulpturat e tyre të panumurta me djaj e dragonë, shfaqeshin në mënyrë të frikshme. Qartësia e flakës bënte që ato të gjallëroheshin para syve: kishte forma të ngrira që të bënin për të qeshur, garguj që besoje se po lehnin e ckërmiteshin, salamandra që i frynin zjarrit, “taraskat” e tmerrshme të kënetave që teshtinin aty midis tymit. Dhe midis këtyre përbindshave të zgjuar prej zhurmave dhe flakëve nga ai gjumë i gurtë, ishte dikush që ecte e që ballë atij zjarri të tmerrshëm ngjante si një lakuriq nate para një shandani. Padyshim, ky far i çuditshëm do të zgjonte për së largu druvarin e kodrës Bicetre, i cili i tmerruar do të shikonte mbi shkurret e tij hijen gjigande të torrave të Notre-Dame…”
Gargujt e katedrales janë gjithnjë aty si dëshmitarë të një kohe gjëmimtare. Kur Pablo Neruda i kishte parë në fillim, menjëherë ai kishte shkruar një poezi të titulluar “Statujat jeshile mbi çatinë e Notre-Dame” :
“ Përballë strehëve të nxira,
përballë dritës,
këto gra të gjata,
statuja jeshile,
ç’bëjnë ato, ç’kanë bërë më parë,
ç’do të bëjnë vitin që vjen?
Vallë janë fruta të dimrit?
Vite të thyera në gur,
vallë janë engjëj, shenjtë, mbretëresha,
apo thjeshtë
statuja të humbura a rrëmbyer
nga parqet pa pemë,
apo sheshet që nuk ekzistojnë më.
përse, përse në këto lartësi vetmitare
këto gra hekuri në jeshil, prej uji,
vdekur në shi,
pa mbrojtje dhe fine…”
Imagjinoja një çast poetin e dashur tek vështronte ata garguj, ato figura femërore që zgjateshin lart dhe ai duke ardhur rrotull katedrales, rrotull tyre, gjithnjë me sytë lart, në një dialog të çuditshëm, pa zë. Vallë poeti fliste me to? Ato qenie guri e hekuri, Pablos i dukeshin vërtet të braktisura nga jeta dhe të vëna në shërbim të Kishës dhe Zotit. Dhe ai vazhdonte:
“… Të zgjatura e vetmitare
ato jetojnë me ajrin dhe frymën
si ballë një sfide, virgjëresha të hutuara
mbetur jashtë
se Zoti s’ka dashur të hyjnë brenda
në mjedisin e « mbyllur »,
dhe kështu, pa u xhveshur,
ato jetojnë nën shi. »
“Post tenebras lux» [3]
Zgjimi i demonit
Gjithçka është rrafshuar prej kohësh, këtu e dyzet vjet më parë.
Ajo nuk është më…
Gjithçka është shkërmoqur, duke lënë në ajër një imazh midis reales dhe irreales.
Ishte ag kur erdhën buldozerët. Uturima e tyre më zgjoi papritur nga ai gjumë i lehtë i adoleshencës sime. Nga ballkoni i vogël pashë papritur buldozerët që godisnin muret e kishës duke e shembur pjesë-pjesë. Kova e rëndë e eskavatorit që ngrihej zhurmshëm në ajër me dhëmbët e tij të hekurt, më ngjante me gojën e një demoni që kafshonte parreshtur atë kishëz të paqtë. Nga të gjitha ballkonet e atij pallati të vjetër zgjateshin koka njerëzish, grash, pleqsh, duke parë me sy të shqyer atë spektakël të rrallë për sy njerëzorë. Ishte zgjuar demoni…
Ishte viti 1968, kur Shqipëria komuniste vetshpallej „vendi i vetëm ateist i botës». Plepat vjeshtakë që rrethonin kishën pëshpërisnin të drithëruar duke përcjellë atë lajm të kobshëm. Ndërkohë buldozerët uturinin e godisnin gjithnjë atë ndërtesë të shenjtë që sa vinte e shkretohej, duke humbur nën pluhurin e madh që ngrihej sa herë që binte një pjesë muri. Dhe kur pluhuri largohej për një çast, mbi pirgun e gurëve dhe mureve të shembur shquheshin portrete të gjymtuar apostujsh, skenash biblike, engjëj krahëthyer, sy të shqyer nga tmerri dhe barbaria që përjetonin një kataklizëm të paralajmëruar… Saturni, Apokalipsi… Furia staliniste ishte më e tmerrshme se tërbimi i hyjnive kundër Moisiut…
Ishte zgjimi i demonit…
Ndodhte kështu ekzekutimi i një kishe, në të cilën edhe pse fëmijë i një familjeje komuniste, kisha kaluar aty fëmijërinë time. Aty isha habitur për herë të parë me atë botë shumngjyrëshe, idilike, plot engjëj e apostuj, përkundur nën tingujt e «Magnificat». Aty kisha parë fytyrat e atij që njerëzit e quanin Jesus Christ, e atyre qenieve hyjnore që njerëzit i quanin virgjëresha Sainte-Marie, Saint-Michel, Saint-Georges, Juda apo Jean-Baptiste… Nuk i njihja, nuk e kuptoja gjuhën e tyre. E megjithatë, pa vetëdije, unë kisha njohur veç shalin e kuq të pionerit, parakalimet me pankartat e korifejve të Marksizëm-Leninizmit të sajuar nga Stalini duke u pasuar nga Enver Hoxha. Adhuroja rrobet plot ngjyra të priftërinjve, aromën e qirinjve të djegur dhe proçesionet nën tingujt «alleluia»… pelerinat në ngjyrë të kaltër, blu, violet, shalle të praruar…
Në vjeshtën e atij viti, pështetur në betonin e ballkonit tim, ndiqja atë spektakël ndëshkimi. Sikur ekzekutonin një njeri të pafajshëm. Një vdekje e paralajmëruar. Kohë inkuizicioni. Pak ditë më parë njerëzit e Sigurimit kishin mbërritur dhe kishin marrë me vete priftin zemërbardhë. Dyert e kishës ishin mbyllur me zhurmë njëherë e përgjithmonë, ndërkohë që prifti do të dënohej me 23 vjet burgim…
Në një ritëm makabër, atë mëngjes të përmortshëm, kova e hekurt gjigande, me dhëmbë të nxjerrë e të frikshëm si një qenie e zgjuar nga mitologjitë e vjetra, shkatërronte pak nga pak atë strehëz të paqtë gjersa më në fund ajo do të jepte shpirt e do të shndërrohej në një pirg gjigand dheu e gurësh që nxirrte ngadalë frymën e fundit. Goja e atij demoni të hekurt kishte pushuar së kafshuari dhe e ngritur në ajër shfrynte ende si në delir veçse pluhur. Dy pishat në oborr, krahëthyer, dridheshin tashmë të vetmuara në atë kob të madh.
Për vite me rradhë, pështetur në ballkonin e shtëpisë sime, çdo të djelë si zakonisht vështrimi im do të shkonte drejt atij sheshi të trishtë, duke kërkuar më kot imazhin e jetës së përditshme të atij oborri. Gjithçka ishte braktisur. Nuk kishte më proçesione, ceremonialë, kambana që lajmëronin njerëzit për meshën e së djelës; nuk kishte më dasmorë, vajza mbuluar me vello të bardhë, dhëndurë të bukur si ditën e parë të dashurisë, karafilë të kuq hedhur mbi ta; nuk kishte më korale kishëtarë, organo… “Mater dolorosa“… Muzika e shenjtë kishte heshtur përgjithmonë. Megjithatë jo rrallë, me kalimin e viteve, nga thellësia e atij sheshi të zbrazët, më dukej sikur nga thellësia e tokës vinte mbyturazi një „Te Deum“ i vjetër, i rëndë e tragjik…
Me shembjen së Murit të Berlinit, çuditërisht do të mësoja për kthimin e priftit në një kthinë të mbetur jo larg kishës, në krah të pallatit tonë. Pas një burgimi të gjatë, ai kishte ardhur në rrënojat e vjetra me shpresën të ringrinte muret e një kishe të re… Demoni nuk ishte më…
[1] «Adhurimi i magëve», «Lajmërimi», «Lindja», «Tradhëtia e Judës»…
[2] – «Peshues shpirtrash», që sipas legjendës, demoni rrinte pranë tij, duke pritur të merrte me vete ata që kishin bërë mëkate.
[3] – „Drita del nga errësira“.