Nina Mula- “Andante cantabile”

                                           In mémoriam për sopranon Nina Mula

Ti sapo kishe shkuar në atë prag ditëlindjesh, ashtu symbyllur, dhe s’di pse një çast mendova për romanin që kisha lexuar vite më parë të shkrimtares franceze Margarite Duras “Moderato cantabile”. E çuditërisht ky titull me risolli përsëri fytyrën tënde të ëmbël, edhe pse për mua tashmë ti ishe një “andante cantabile”, një e kënduar në vazhdim, një “andante” gjer në fund të jetës tënde, përmes këngës. Të kujtohet kur të kisha pyetur një ditë të më shpjegoje thelbin e termit “cantabile”? Dhe ti ma shpjegove duke kënduar, dhe pastaj shtove: “Eshtë një e kënduar në vijueshmëri…”

Po, kështu ndodhte dhe me fundin e jetës tënde. Ishte gjithnjë një «cantabile”…

Ne u njohëm pothuaj parady dekadash, atëherë kur Inva Mula këndonte në “Opera Bastille” për çmimin “PlaçidoDomingo”, kur ajo sapo hidhte hapat e para në skenën pariziane. Ulur në një kafene në «Place de la Bastille”, atë ditë të 4 majit 1993, unë të pyesja për gëzimin tënd lidhur me çmimin e Invës si dhe udhën tënde në botën e kantos. Më pas, në çdo ardhje tënden në Paris, në “Avenue d’Italie”, në “Rue Traversière” apo në “Boulevard Suchet”, ne do të takoheshim gjithnjë në strehëzën e ëmbël të mikes sonë të shtrenjtë dhe bijës tënde, Inva. Kujtimet tona janë të shumta, por ato të dy viteve të fundit, në Paris, janë kujtime që dhembin dhe djegin, pasi janë kujtime të atij udhëtimi të fundit e të vështirë, të atij tuneli të gjatë,është ecja tënde e dhembshme, ku drita e shpresës humbiste ngadalë, por kur shpesh, edhe pse humbiste një çast, ti e thërrisje atë përmes këngës. Dhe drita e shpresës rivinte dhe ti ecje gjithnjë për të përshkuar edhe atë copë udhë të atij tuneli të gjatë.

Të kujtohet? Sapo kishte hyrë shkurti i vitit 2010. Kësaj rradhe, kishe ardhur me urgjencë në Paris dheti dyshoje për diçka të rëndë. Ç’po ndodhte me jetën tënde? Vallë po trokiste fundi? E lodhur, e pafuqishme, ti kishte ardhur për tu diagnostikuar dhe njëherë për atë çka po ndodhte në trupin tënd. E megjithatë, vizitë pas vizite,ti gjithnjë thuaj e harroje vetveten dhe rrëmbeheshe nga jeta, nga njerëzit që të rrethonin, dhe herë pas here ti këndoje…

Vizita tënde e parë ishtenë një klinikë parisiane që mbante emrin e “Jeanne d’Arc”, heroinës franceze. Ishim me Invën. Do të kaloje një seri diagnostikimesh por ti nuk do ta hiqje buzëqeshjen nga fytyra. Mbaj mend që aty pranë krevatit, të kishin vendosur ca pantofla të bukura e të çuditshme, dhe duke i parë ato, ti the: ”Tani jam gati për shfaqjen e Rigoletto-s”. Gjithnjë, në çdo hap, edhe kur ti do të shkoje në spital, po ai humor, po ajo dashuri. Shumë herë kam patur rastin të të shoqëroj,veçanërisht për kimio-terapitë, por ti gjithnjë do t’i kaloje ato ditë të rënda jo me dhembje, por në një atmosferë jete, shprese, duke kujtuar histori të gëzuara dhe duke kënduar fragmente operash të ndryshme. Një ditë, kur po ngjisnim ashensorin e spitalit, duke pritur të zbriste, në momentin që ashensori ndaloi, ti këndove: ”Hapeni portën!”… dhe pastaj duke ndryshuar zërin, vazhdove: “Po vij, po vij!…

Brenda në ashensor, ishte një infermiere dhe një pacient metis. Kur infermierja të dëgjoi, unë iu drejtova: “E veçantë apo jo… të vish në punë dhe ta fillosh atë me këngë, si në teatër!”…

– “Ah, sigurisht!” – tha duke qeshur vajza, e cila të vështroi sërrish me habi, ty që këndoje me zë të ulët çastin kur në skenë, sipas operas, “shërbëtorja i hapte portën Almavivas”.

Një tjetër ditë, po në spital, një infermier afrikan të shtynte në karrocë për të bërë një skaner, duke kapërcyer oborrin e madh. Bënte ftohtë, piklonte shi dhe ne të hodhëm sipër një batanije. Sapohymë në ashensor, tek po flisja me afrikanin, ti më the: “Paska zë të bukur!”Infermieri e kuptoi që po flisje për të, meqë dhe ti po i buzëqeshje, dhe unë iu përgjigja: “Thotë se keni zë të bukur”.

– “Ashtu më kanë thënë dhe të tjerë!” – u përgjigj duke qeshur infermieri, por ndërkohë ti fillove të këndosh në këtë atmosferë të gëzuar.

– “Çfarë pjese është?” – pyeti kureshtar infermieri, i cili kishte një zë baritoni.

– “Rigoletto”, – u përgjigje menjëherë ti, meqë e kuptoje frëngjishten.

Ishte shpirti yt që shikonte botën në anën e gëzimit dhe jo të trishtit. Ashtu siç kishte ndodhur një tjetër ditë në një taksi, kur duke folur rusisht, taksisti që e kuptonte këtë gjuhë më së fundi, të tha: “Skolko ljet tebja? -(“Sa vjeç jeni”?) – “Ne dazhdoshca!” (“Mos u bëj merak se ka kohë…”), përgjigjeqë padyshim e bëri të mendohej….

Në çdo kimio-terapi, kur ti duhej të kaloje ditën në spital, të qëndroje me ty ishte diçka e gëzueshme, jo e dhembshme, pasi ti e largoje gjithnjë “rroben” e të sëmurit dhe kaloje në “skenë”, duke preferuar të jetoje në imagjinatë me skenën, operan, kujtimet e një jete të gjatë operistike. Jetoje me personazhe që kishte përjetuar dhe mishëruar, me ato heroina shpesh dramatike e tragjike. Dhe kështu, vetvetiu, ti nisje të këndoje. Ishte e rrallë, ndoshta e pamundur, që një i sëmurë rëndë të këndonte në dhomat e një spitali. Vallë kur kishte ndodhur? Madje, pacientet që pikëtakoje në dhomën tënde,sa herë që shtroheshe, me gjithë dhembjet e tyre, edhe ato rrëmbeheshin nga ajo gjendje e gëzuar e optimizmi që ti rrezatoje, pasi ti kapeshe fort pas këngës, pas jetës, pasi kënga për ty ishte vetë jeta. “Andante cantabile”… Shpesh here ti më kujtoje takime e shëtitje që kishim bërë sëbashku nëpër Paris apo Versailles, në Parc Daumesnil, Sacre-Coeur, etj, madje disa prej tyre i kisha harruar.

– Të kujtohet kur shkonim së bashku me ty dhe Avniun në “Centre George Pompidou”? – më thoje ti… – U ngjitëm lart dhe ti fillove të na tregoje raftet me librat e muzikës botërore. U habita vërtet. Gjithë ato libra e disqe. Diku zgjata dorën dhe nxorra një libër. Ishte Maria Callas. E shfletova. Diku në një nga fotografitë ndalova. Në një dritare pallati parisian dukej Callas.Portreti i saj kishte një trishtim shumë të madh. Më therri në zemër. Një artiste me aq famë dhe aq shumë e trishtuar…

Ti më flisje për Callas, dhe menjëherë shpirti tënd shkonte tek një arje e Callas, të cilën ti e këndoje ngadalë dhe pa sforco. – Padyshim, një këngëtare e jashtëzakonëshme, një soprano “mexo-coloratura”, – shtove ti. -Ishte një grua me karakter të forte dhe pas një çasti, vazhdove: – E di? Kur këndonte operan Norma,para publikut, ku ishte dhe presidenti i Italisë dhe Xhina Lollobrigita, papritur zëri i saj u “këput”… Në mbarim të aktit të tretë, ajo tha: “Nuk do këndoj më!”…

– Dhe e mbajti fjalën?

– Sigurisht! Edhe pse shumë ishin ata që i thonin të vazhdonte. Po, ajo nuk këndoi më… Interpretimet e Callas-it unë nuk ua rekomandoj nxënësve të mij. Ajo ka shumë gjëra personale, sigurisht të mrekullueshme, por unë u them nxënësve që më mirë të studjojnë sopranon Scotto, apo ndonjë soprano tjetër.

Shpesh ti humbje në kujtime. Kishe dëshirë të flisje, të kujtoje njerëz,miq, histori, ngjarje të gëzuara dhe të hidhura: rolet si Rozina në Berberi i Seviljes,Norina në Don Pasquale,Suzana në Dasma e Figaros,Mikaela në Carmen, apo operat e tjera si BohemeRigolettoI PagliacciMrika, Skënderbeu… një jetë në art. Pastaj më tregove kur për herë të parë do të interpretoje Violetën e Traviata-s në Teatrin e Operas dhe Baletit: “Nuk më hahej… vetëm punoja… kisha një stres të jashtëzakonshëm. Avniu më ushqente me vështirësi, si fëmijë. Mezi mbahesha në këmbë. Ai më jepte zemër…” Por premiera dhe shfaqjet e mëpasme u pritën me një entusiazëm të papërshkruar. Salla ishte plot, madje dhe shkallët… Ndjehesha shumë e lumtur, përgëzime ngado. Ishte viti 1972. Më kujtohet Gjyzepina Kosturi që më përgëzonte me aq zemër: “Figlia mia, Verdin, Verdi… io piango!”… Ajo fliste italisht. Ndërsa unë i përgjigjesha: “S’kam bërë asgjë të re… nga ju kam mësuar!” Por ajo qau. – “Zonjë, pse qani? – i thashë?.. – Oh, këto fjalë nuk I kam dëgjuar nga të tjerë, “figlia mia”… Por shpejt, pas shfaqjes së katërt e re të zeza ranë mbi ne. Shfaqja u kritikua si dekadente… korniza e madhe në ngjyrë floriri në dekor, nga ku unë dilja në skenë, u quajt gjithashtu moderniste, po kështu dhe koristët që mbanin maska, meqë sipas kritikëve të Partisë ata duhej të ishin me fytyra reale. Më kritikuan dhe mua për rolin e Violetës. Po ç’mund tu thosha unë. U thashë se thjesht kam interpretuar rolin e krijuar nga Verdi… Ç’kohë e tmerrshme… Pleniumi i Katërti goditi të gjithë. Regjisorin Mihallaq Luarasi e futën në burg, po kështu dhe piktorin e talentuar Ali Oseku si shumë të tjerë në teatër, letërsi, muzikë…Dhe një ditë na thanë: Kjo shfaqje dhe shfaqje të tjera klasike nuk do të luhen më!… Ishte e tmerrshme. Më dukej sikur më kishin hequr zërin… Në Opera kishim një mik të mirë, pianistin Boris Plumbi. Punoja me të për operan Lulja e Kujtimit bashkë me Marie Krajën. Një ditë erdhi një i Sigurimit dhe na tha: «Dilni pak në oborr sepse kemi punë!»… Dhe ne dolëm… Borisi në sallë po luante piano por notat e tij u ndërprenë. E morën dhe ikën duke na thënë me vrazhdësi: «Tani mund të hyni!»… Pastaj erdhi koha e grupeve kulturore. Na çonin nëpër fshatra, nëpër male, të këndonim këngët e «njeriut të ri»… S’kishte më Verdi, Puçini, Donizeti…

Po, arti është i bukur, pasionant, ngazëllues, por nganjëherë është një plagë e madhe kur artisti nukmund ta jetojë atë… – Po më pas ? – të pyeta unë.

Ndërsa ti qeshe.

– Ç’të bëja? Para se të dilja nga shtëpia për të shkuar në Opera, fshehurazi bëja kryqin që të mos më ndodhte ndonjë problem… ishin kohë të vështira.

– Pra mori fund opera e madhe…

– Atë kohë vunë një operetë në skenë: “Brigata e grave”… Imagjino sesi u kthye Opera… Mbaj mënd udhëtimet nëpër male… megjithatë kujtimet nga ato udhëtime janë të bukura. Njerëzit na prisnin me një gëzim të papërshkruar. Mbaj mënd kur shkuam në Skrapar. Por në ato fshatra shpesh nuk kishte energji elektrike. Por ne i kishim marrë me vete mikrofonat. Këndonim nëpër fusha. Në fillim në Therepel, Çorovodë… ecnim nëpër rrugë dhish…nga Berati në Poliçan. Unë ecja shpejt dhe isha në krye dhe kur më pane fshatarët më pritën me një damixhan me raki. Kujtuan se isha kryetarja e grupit… kisha etje, piva raki… Kur dhamë shfaqje, këngët i përsërisnim nga dy-tri herë sepse nuk na linin duartrokitjet e fshatarëve. Shkuam në Vërzhezhë,në Mollas… hanim qumësht me bukë misri… natën flinim brënda një ode të madhe,në një rradhë burrat, në një rradhë tjetër gratë. Njëherë humbëm rrugën dhe malit i rramë rrotull, por ishin peizazhe të paimagjinueshme. Mbaj mend njëherëqë duhej të ishim në një fshat në orën dymbëdhjetë dhe ne mbërritëm në orën katër pasdite. Ishin mbledhur të gjithë. Fshatarët na prisnin ende e megjithatë ata na thanë: “Hani njëherë bukë dhe pastaj këndoni”. Por ne nuk pranuam. Kënduam dhe pastaj u shtruam të gjithë për darkë: një pilaf të ngrohtë me kos dhe një bukë të trashë! Jashtë shiu binte me shtëmba, siç thotë populli… Por shiu vazhdonte. Të nesërmen u thamë se do iknim në fshatin tjetër, por ata habiteshin sesi do të iknim me atë rrebesh. Atëherë na dhanë nga një thes ta vinim në kokë dhe me to u nisëm nëpër shi… Ç’kohë!?

– Ishte një zemër njeriu që u priste, – të thashë unë.

– Ishin njerëz të mrekullueshëm, – m’u përgjigje ti… – Prandaj dhe nuk I harroj!

Në kimio-terapinë e gjashtë, para se të bëje një skaner dhe të hyje Brenda në aparat, të pashë dhe më therri në shpirt. Ktheva kokën që të humbisja vështrimin në bulëzimin e pranverës. Të pashë tek shkoje me buzëqeshjen dhe kurajon tënde të zakonshme, të përherëshme, dhe kjo, gjatë gjithë udhës së jetës tënde. Ti e shikoje vdekjen në sy dhe doje ta largoje atë, edhe pse ti rrugëtoje drejt tunelit. Duke u ndarë atë çast, ti më këndove lehtas: «Povera dona nel deserto e sola!» (Gruaja e mjerë,është vetëm në shkretëtirë…)… Në kimio-terapinë e 11-të, kur Inva kishte ikur në Tiranë për të interpretuar në operan Tregimet e Hoffman-it, ti u shtrove përsëri në spital. Atë ditë, kur erdha, të gjeta tek po i këndoje një infermjereje të shëndoshë dhe tepër të dashur që quhej Alexandra, e cila e kishte pasion operan. Kur dole nga spitali, atë pasdite bënte ftohtë. Bashkë me mjekun e pavionit erdha në dhomën tënde. Folët rusisht. Në fund, kur doktori do ikte, ti i bëre shenjë të afrohej. Dhe ai uafrua. Por ti e puthe në faqe. Ai u habit, por dhe u gëzua, pasi asnjë pacient nuk e kishte puthur dhe nuk e kishte shprehur kështu gëzimin e tij dhe mirënjohjen. Një puthje…

Muajt kalonin dhe ti vazhdoje në rrugëtimin tënd të pashmangshëm. E doje natyrën, pyllin e Boulogne-s, ku shëtisje me Avniun. Një ditë po ecnim bashkë dhe papritur ti më tregove një pemë nëlulëzim: «Shikoje, ka çelur! Si një mimozë!… Por nuk është mimozë…» Në lëndinën pranë shtëpisë, ti pëlqeje veçanërisht një mështeknë të bardhë, ku një ditë, duke ma treguar pemën tënde të dashur, që të kujtonte gjithnjë vendlindjen tënde në Urale, ti nise të më këndoje një këngë që tregonte për mështeknat… Kishe vërtet një shpirt poetik, një zemër që nuk ishte ngopur akomame këngën dhe dashurinë. Në fillim të dhjetorit të vitit 2010, erdha të të takoja në shtëpi, por nuk të gjeta. I telefonova Invës, e cila më tha se kishit shkuar urgjent për një analizë tjetër, në spitalin e “Ville Juif”. Më 5 dhjetor, Inva duhej të këndonte në «Theatre de Haute Seine» të Boulogne-s me pianistin e madh Jeff Cohen. Ishte një koncert i paparashikuar meqë duhej të këndonte soprano e njohur June Anderson, e cila u sëmur. Por menjëherë kishin thirrur Invën. Dhe Inva e pranoi, edhe pse ishte në një gjendje të rëndë shpirtërore. Madje dhe ty të mori me vete në koncert. “Këndoja për të, e dija që më dëgjonte dhe doja ta gëzoja – do më thoshte Inva të nesërmen, duke më treguar për koncertin në sallën “Bellini”. – «Përse quhet kështu?» – e kisha pyetur – «Sepse Bellini ka vdekur aty!» Dhe të nesërmen, duke pirë një kafe me ty, ti më tregoje gjithë entusiazëm koncertin e një nate më parë: “Ai koncert i Invës sikur më dha frymë me pompë! Ç’mrekulli! Çfarë ovacionesh! Këndoi nga opera “Romeo dhe Zhuljeta”…“Ecco me”!… po kështu “Casta Diva”! Arje që i kam kënduar dhe unë…” Dhe me buzën në gaz, ti nise të këndoje aty, në dhomë, ku tutje dritares larë në diell, dukeshin pemët e bulevardit Suchet. Në imazhin e Invës, ti shikoje veten tënde, historinë tënde, kur studente, edhe ti ëndërroje të ngjisje skenën e madhe të artit. Po, ishe studente kur një ditë, në një librari të vjetër të qytetit, kishe gjetur një libër me kapak të zi. Ishte «Traviata». «E bleva dhe me të në dorë erdha plot gëzim në dhomën e konviktit dhe duke e ngritur lart u thashë shoqeve të mia: – Kjo është ëndrra ime! Kur të këndoj këtë, do të them se kam arritur gjithçka!»…

Kështu udhëtoje ti, nga një kujtim në tjetrin, e pastaj e mbaje mendjen tek Inva që përgatitej për veprën SimonBoccanegra. “Dy javë më vonë ajo do këndojë… por është një rol i vështirë. A e di? Domingo kësaj rradhe do këndojë jo si tenor por si bariton…” Dhe vërtet, dy javë më vonë, në Madrid, Inva kishte shkëlqyer. Dhe ti s’mbaheshenga gëzimi dhe me krenari më thoje: “Veç kritikës së shkëlqyer, e kishin përshëndeturdhe mbretëresha e Spanjës, Havier Solana e shumë personalitete të tjera…”

Dhe ti Nina, e këndove Traviata-n dhe shumë opera të tjera të mëdha.

Ti shpesh mendoje. Dhe mëndja të çonte larg, në Shqipëri, të njerëzit e tu e veçanërisht nxënësit e tu: «Ah, i kam lënë vetëm… së shpejti kanë provimet… Ah, sikur të isha atje!». Dhe shpejt një trisht të kapte, por kur filloje të flisje për talentet e tyre, gëzimi të kapte sërrish. Krenoheshe me Evis Mula-n, që kishte shkuar në «La Scala», për Klodin dhe të tjerë, që dhe ata nuk donin të ndaheshin nga ty. Kishe mall, të digjnin sytë. Kishe dëshirë t’i kishe pranë.

Një ditë më vonë, në 6 dhjetor në mbrëmje, Inva duhej të shkonte në Pragë për një tjetër koncert. Por mëndjen e kishte gjithnjë në Paris, tek ty. Paradite u takuam bashkë me ty dhe Avniun. Pinim një kafe në “La Rotonde” dhe bisedonim, kur ndërkohë Inva telefonoi. Dhe unë të pyeta:

– Ke qënë në Pragë?

– Po, duhej të ishte viti 60’, – mu përgjigje ti. – Sapo kisha lindur Adelinën. Ishte para krizës në “Bllokun e vendeve të Lindjes”. Shkova me Avniun, Ibrahim Tukiçin, Hysni Pelingun… Kënduam në Pragë, Bratislavë e gjetkë. Ishte vjeshtë. Ah, Praga e gështenjave… Praga!

– Po andej nga Rusia, a ke ndonjë lajm?

– Po, Juri, im vëlla, më telefonoi për ditëlindje. Atëherë ndjehesha mirë. Doja ta festoja dhe këtë datëlindje, po kështu dhe premierën e Invës e pastaj të shkoja te doktorët…E ndjeja që në fillim se diçka nuk shkonte… Dhe duke ndërprerë bisedën, ti më the menjëherë: “Eja në shtëpi. Do të bëj një “blini”, ose «pirashki»… e di që ty të pëlqejnë… Pastaj do të jap dhe për Lolën e vogël një “semoule fine”. Eshtë e mrekullueshme… Me atë i kam rritur fëmijët e mi… Thuaj Silvit: një lugë sheqer, pak kripë, qumësht dhe ujë…

Të shikoja me dashuri dhe të përqafova fort, duke menduar për shpirtin tënd. Edhe pse e “dënuar” ti mendoje për të tjerët, qoftë dhe për mbesën time të vogël. Madje nuk do ta harroj kur për datëlindjen e saj, ti erdhe bashkë me Avniun (dhe padyshim edhe me Invën e Antonin), duke i kënduar asaj foshnjeje këngë ruse e italiane.

Por herë pas here, gjendja tënde rëndohej. Më 27 dhjetor, popërgatiteshim bashkë me Silvin ta kalonim sëbashku me ty vitin e ri, por Inva donte tu merrte në Ljubjanë. Vallë a kishe mundësi të ngjiteshe në avion. “Mezi mbahet në këmbë” na tha Inva e trishtuar. Por çuditërisht, po atë mbrëmje, ti me Avniun do të merrnit avionin drejt Ljubjanës. Ti luftoje me jetën dhe ishte kurajo tënde që triumfonte gjithnjë… ”Mbi të gjitha duhet kurajo” – më thoshe ti gjithnjë kur gjendeshim në dhomën e spitalit. Dhe mua, këto fjalë nuk më shqiten ende. E atëherë, duke parë sytë e tu që shndrisnin, mendoja për jetë ntënde dhe mbijetesën, vështirësitë e shumta që kishe kapërcyer nga fëmijëria e deri tashmë. Dhe shpesh ti më kujtoje jetën tënde, fëmijërinë në Urale, nënën tënde të vdekur në moshën dyzet vjeçare, duke i lënë fëmijët në mjerim dhe kur pas saj, në një shtëpi përdhese, ati yt u sëmur nga lagështia e madhe dhe ujët që hynte brenda dhe shkoi në spital. – Pikërisht, atëherë u sëmur im atë, – më the ti. – Hyri në spital dhe nuk doli më…

Pastaj erdhi lufta. Dhe ti më flisje për atë luftë të madhe. – Më kujtohet dita kur filloi lufta dhe ne po loznim në mëhallë. Një i dehur kaloi duke thirrur: «Ikni në shtëpi, mos lozni më, lufta ka filluar lufta!» Ne femijët e shikonim të habitur duke pyetur: «Po ky çfarë thotë kështu?… Atë natë në radio thanë se do të fliste Molotovi. Atë çast, babai po çante dru në oborr dhe unë shkova ta thërrisja, duke i thënë se lufta kishte filluar. «Veç për luftë mos fol!» – më bërtiti ai. Por kur hyri e mori vesh lajmin e kobshëm. Po, lufta kishte filluar…

Nuk di se ç’ditë ishte, por atë pasdite ti këndoje një këngë ruse. Këndoje një varg dhe pastaj ma përktheje. Kishe një lloj dehje, një pleksje gëzimi dhe trishtimi bashkë, një nostalgji ndoshta për jetën, njerëzit, kohën, botën vetë:

 “Eshtë herët të vdesësh/ sepse gruaja të pret në shtëpi!

Dhe atëherë unë të thashë:

Eshtë herët të vdesësh sepse burri më pret në shtëpi!… Ishte nga momentet e rralla që tu mbushën sytë me lot. Kujtove vdekjen… vdekjen e nënës tënde… rrugën e gjatë prej njëzetë kilometrash nëpër borë, kur fëmijë ti shkoje të mblidhnit patatet… nënën tënde që shpesh ulej pranë oxhakut, që merrte kitarrën dhe këndonte këngë dashurie. – Në familjen tonë të gjithë këndonin, -më thoje ti: nëna, tezja, motrat, unë… Po kështu më tregoje fëmijërinë tënde,kur që herët në mëngjes, shkonit jashtë qytetit të punonit një copë toke dhe pas dy orësh vraponit drejt shkollës… tregoje për Geran, vëllain e madh apo Juran, motrën tënde… Një jetë me dhembje, varfëri por me plot dashuri… – Gjatë luftës, në moshë 13 vjeçare, këndoja për të plagosurit që i sillnin që larg ng afronti… – kujtoje ti dhe pastaj më flisje me një lloj pathosi për spikerin e Radio-Moskës që dëgjonit né mbrëmje, Levitinin… zërin e tij kur thoshte «Gavarit Moskva»!…

Mbaj mend gjithashtu nj ëditë me një qiell blu dhe plot dritë, edhe pse bënte shumë ftohtë. Tutje nga xhami i dhomës së spitalit dukej oborri dhe pemët që po hidhnin gjethet e tyre të fundit. E pamë një çast të dy dhe ti më kujtove një tregim të bukur të shkrimtarit amerikan O’Henri.

– Pothuaj e kisha harruar!- tu përgjigja.

Ti vështroje nga pema dhe nise të më flisje për atë tregim dhe vajzën e sëmurë, e cili do të vdiste ditën kur pema do të humbte dhe gjethen e saj të fundit. Por një piktor që e mori vesh, gjatë një nate të tmerrshme, i vizatoi një gjethe pemës së shkretë, nëmënyrë që ajo ta shikonte të nesërmen në mëngjes… Ajo nuk e dinte se dikush tjetër kishte vdekur për të që ta mbante gjallë me shpresën për jetën…

Po, ato ditë në spital ishte dimër dhe shumë nga gjethet kishin rënë, por jo të gjitha. Ti e vështrove gjatë atë pemë dhe papritur më the: – Atë tregim e kam akoma në mëndje!

Ç’doje të më thoje me këtë?…

Një tjetër ditë, një ngatë fundit që kemi qëndruar bashkë në Paris, të kisha pyetur: – Nina, po të ktheheshe tani në Tiranë dhe do kërkonin që ti tu këndosh në një koncert vetëm një arje, atë që do më shumë, cilën do të zgjidhje ti?

Ti më pe një çast të gjatë, buzëqeshe dhe më the:

– Ti kujton për Violetën e Traviata-s? …

Unë tunda kokën në shenjë pohimi, duke menduar se po.

– Jo! – shtove ti.

– Po kë atëherë?

– “PaçeDio mio”… – dhe ti fillove menjëherë ta këndoje.

– E kujt opera është?

 – “Forzadel destino… Forca e Fatit, e Verdit».

Ishte një tragjedi… një tragjedi dashurie. Ashtu siç janë ikjet e mëdha.

Vdekja tënde Ninoçka, ishte padyshim një vdekje e dyfishtë dashurie. Dashuri për njerëzit dhe dashuria për botën e muzikës. Gjatë gjithë rrugëtimit tënd, në atë tunel të gjatë plot dhimbje e kushmare, plot kapitje të pafund, ti këndove parreshtur fragmente arjesh… Dhe ishte kënga që të bënte të vazhdoje të ecje drejt jetës, të mos tërhiqeshe, të mos thyheshe, të mos dorëzoheshe… Po, duhet të ecësh gjithnjë. Ja mësimi yt për mua… të ecësh dhe në errësirën e tunelit, për të shpresuar dritën e së nesërmes…

“Andante cantabile”!