Murgu i Malit të Shenjtë

– Stavro!

Ishte një klithmë, një britmë, një zemër që çahej, ku gjaku godiste me forcë. Ajo iu afrua, e kapi nga xhaketa e vjetër, e shkundi dhe i tha:

– Stavro?… thuamë që nuk je ti!

Burri i afroi dorën dhe i preku sytë. Kristalina e tyre shkëlqente aq sa mund të shikonte fytyrën e tij në të, sytë e tij, pusin e kohës, të harresës, të kujtesës. A mund të harrohen dashuritë?

– Thuamë që nuk je ti!… Thuamë! – klithte ajo duke e goditur me duart e saj në gjoks.

Sytë e saj u ngulën drejt tij, drejt asaj fytyre të rreshket e gjithë pluhur, por si mund ta harronte atë fytyrë, si? Dhe në shikimin e gjatë ajo ra. U shemb, humbi si në humnerë, në errësirën e saj dhe të tij, në errësirën e botës…

* * *

Ishte një xhip i vjetër italian, rrugë plot gropa dhe lufta që sapo kishte mbaruar. Re pluhuri në qiell dhe ata dy ushtarë shqiptarë që e shoqëronin. Uniforma partizane dhe sy që e shikonin vazhdimisht në heshtje, ashtu të menduar. Ndoshta mendonin për fatin e këtij njeriu që udhëtonte në një tokë të huaj. Fatin… Ndoshta dyshonin ende. Asgjë nuk e lidhte atë me këtë vend, veç një luftë që e kishte bërë të vuante aq shumë. Lufta që ai nuk e dinte nëse ishte lufta e tij apo e të tjerëve, e kolonelit Nikos apo e gjeneralit Vangjelis. Tani e dërgonin nga një vend në tjetrin, midis jetës dhe vdekjes, duke pritur që kjo odise të mbaronte një ditë. Dhe ai xhip i vogël, me një derë të shtrembëruar, kushedi nga ç’predhë, i ngjitej kodrinës së xhveshur, të zverdhur nga dielli, pa njerëz, poshtë në fushë, ku duhej të ishte kufiri. E njohu atë vend. Kishte kaluar në atë kohë lufte kur çizmet dhe topat zhgryenin atë tokë, nga Boboshtica, në Progonat, në Peshtan, Panarit, Golem, në ndjekje dhe në përpjekje me ushtrinë musoliniane, mes bombash e flakësh, me urinë e përhershme në bark, gjer në kanionet e shpellat e atij vendi që identifikonte veten me shqiponjën. Dhe italianët tërhiqeshin të dëshpëruar në tokën shqiptare, gjer në Këlcyrë, në Përmet. Ishte fillimi i vitit 1941 dhe vdekja ulërinte ngado si një ulkonjë…

Ja ku u shfaq një postbllok me një karakatinë anash që sa vinte dhe bëhej edhe më e dukshme. Tela me gjemba përshkonin gjithë kodrinën. Tre ushtarë qëndronin atje, automatikët ngrehur. Xhipi ndaloi para traut dhe ushtarët i bënë shenjë të zbriste. Njëri prej tyre foli diçka me ushtarët e armatosur dhe me letrat në duar bëri nga karakatina. Atje duhej të ishte superiori i tyre. Dhe ja ku u shfaq një kapter rondokop, me një fytyrë të rreptë dhe një shenjë në nofull. Një plagë lufte… plagë të të gjitha llojeve, ngado, vende të kthyera në plagë që kullonin ende. Kapteri ndaloi para tij, e vëzhgoi një çast nga koka në këmbë dhe tha prerë:

– Atëherë… ti je Stavro Mihali?

Ai pohoi me kokë dhe u përpoq të buzëqeshë, por kapteri e pa vëngër, sikur të ishte një armik i tij. I erdhi rrotull një çast, rrahu kapelen e tij nga pluhuri i rrugës, kafshoi bishtin e cigares dhe më së fundi i zgjati letrat:

– Merri tani, hajde… shko!

Ai bëri shenjë dhe trau i kufirit u ngrit. Sikur iu hapën portat e qiellit.

Por Stavro qëndroi i stepur me një hap hezitues, gati i mrekulluar nga ai tra i rëndë plumb që më së fundi ishte ngritur.

– Hajde, lëviz, shpejt, ç’më rri si buf! – i foli përsëri ai.

Britma e kapterit e solli në vete. Nxitoi menjëherë, duke lënë pas një “efkaristo” në gjuhën greke. Po ecte tashmë në atë “no man’s land”, në atë rrip toke që ndante kufirin shqiptar me atë grek, që ndante popuj, madje dhe histori. Njëqind metra më tutje, ushtarët grekë kishin dalë sapo kishin parë atë xhip të shfaqej në kufirin shqiptar. Por dhe grekët e vështruan vengër dhe me dyshim këtë udhëtar që vinte nga ajo tokë armike. Llozët e armëve kërcitën dhe një metër pranë tyre, njëri nga ata i tha me ashpërsi:

– Cili je ti?

– Elladha… Jam grek! – u tha menjëherë ai dhe hapi duart si të pushtonte qiellin e asaj toke… – Po kthehem!… Quhem Stavro Mihali.

Ata e rrethuan dhe Stavro u zgjati letrat që kishte në duar.

– Hëm… – tha njeri nga ta duke parë letrat dhe e vëzhgoi po me dyshim si ushtarët shqiptarë. – Ta shohim njëherë!… – dhe ai u nis me letrat në duar drejt postës.

Një heshtje e madhe pllakosi dhe Stavro habitej që bashkëpatriotët e tij po e prisnin ashtu të ngrysur, si të mos ishin të një gjaku.

– Vapë e madhe! – tha Stavro si për të thyer atë heshtje të padurueshme.

– Po, vapë! – u përgjigj rëndë njëri nga ata, ndërkohë që i pari fliste në telefon me një zë të mbytur.

– Ç’bëhet këndej? – pyeti Stavro.

Tjetri ngriti sytë dhe iu përgjegj me përtim:

– E ç’të bëhet?… ende luftë. Të kuqtë nuk e duan Greqinë. Gjenerali Markos është strukur në Gramos…

Stavro mbeti gojëhapët. Pra lufta ende vazhdonte këndej. Donte të thoshte diçka por ndërkohë

kapteri grek u kthye. I zgjati ftohtë letrat dhe bëri shenjë të ngrihej trau.

– Na, mund të shkosh! – dhe qëndroi një çast për të parë largimin e grekut të dyshimtë.

Ishte një rrugë e keqe zhavorri. Dhe ajo me pluhur. Tutje kodrinat digjeshin nën atë diell përvëlues. U nis drejt rrugës së shkretë e pa njerëz që kthehej diku në rrëzë të kodrinës.

Po kthehej. I vrarë, i dëshpëruar. I lodhur nga kjo pritje e gjatë. Kishte një vit që priste në tokën shqiptare gjersa të pyesnin rreth tij që të mund të kthehej në vendlindje. Iu kujtua Këlcyra, varrezat, rruga e gjatë që kishte marrë nëpër det e pastaj drejt maleve, ato ditë paslufte, dita kur më në fund kishte sosur në shtëpinë e Sofos, mikut shqiptar. Një pjesë e çatisë ishte flakur si duket nga ndonjë bombë. Dhe atje, tek porta e shtëpisë kishte parë gruan e Sofos që u habit me atë të panjohur që i qeshte dhe i hapte krahët gjithë mall e dashuri. Por ajo e njohu menjëherë.

– Stavro?

– Erdha Ervehe! – i kishte thënë ai dhe e kishte rrokur në qafë.

– Si jeni? Si e kam Sofon?

Gruaja heshti, kishte sy të dhembur. Të hidhur…

– Ka dy vjet që Sofo s’është më!

– Si kështu?

– Një bombë, Stavro… një bombë avioni… e shikon çatinë?… Desh na vrau të gjithëve, por Sofo i gjorë ishte në oborr… Po ti nga vjen kështu?…

– Nga Italia…

– Po pse nuk shkove drejt e në Kretë? – i tha gruaja, tek po bënin nga oborri për të hyrë në shtëpi.

– S’mund të shkoja pa parë Sofo vëllain!

Dhe ata hynë në shtëpi. Atje, në të dalë të Këlcyrës, Stavro ndënji disa ditë. I vinte keq për Sofon që i kishte shpëtuar jetën, që aq shumë ishte kujdesur për të edhe pse ishte një grek. Sofo ishte shpirt njeriu. Atje i kishte mjekuar plagët dhe e kishte mbajtur me bukë në atë kohë zie… atje kishte fjetur dhe ishte fshehur, gjersa një ditë e kishin kapur këmishëzinjtë në qytet dhe e kishin hedhur në burg. Pastaj kishte nisur odisea e tij nga një burg në tjetrin, deri në atë ishull të humbur të Italisë…

Tashmë më në fund Stavro Mihali po kthehej. Pas kishte lënë Këlcyrën, ku ndenji një natë me familjen e Sofos, ku kujtuan luftën dhe pasi kapërceu Vjosën e rrëmbyer ku kishin mbetur të vrarë aq shumë shokë të tij, ai tani i drejtohej kufirit. Më së fundi, këmbët e Stavros shkelnin në tokën e atdheut të tij, në atë tokë gjithë pluhur e të zymtë… Këmbët i dhembnin. Në një bujtinë fshati me ato pak para që i kishin mbetur bleu një bukë. Hante i uritur dhe uria i kujtonte kampin, atë kamp në Itali ku kishte lloj-lloj të internuarish: italianë, grekë, polakë, rusë, shqiptarë… komunistë, nacionalistë, ruajalistë. Një mëngjes janari Jani, një arvanitas nga Evia, i kishte vdekur në krah. S’kishte rënkuar fare i gjori Jani, ishte shuar, pa lënë amanetet e tij. E kishin gjetur në mëngjes tek flinte përjetësisht, ndoshta në ndonjë ëndërr dhe ata e varrosën atje në varrezat e atij ishulli. Gjëmë e madhe ajo varrezë, gjëmë njerëzie. Ah ç’kohë! Ishin të harruar nga bota, të syrgjynosur, pa ditur se ç’bëhej me familjet e tyre. Po tani, ç’bëhej me gruan e tij, me nënën… Ecte e nxitonte Stavro Mihali. Të paktën në Athinë kishte Konstantinin, një komunist të thekur, të arrestuar në Torino dhe më pas të degdisur në atë ishull si dhe ai… Por kur ra Musolini, në kamp erdhën hitlerianët dhe jeta e tyre u bë akoma më e zezë. Me kapitullimin e Gjermanisë naziste, më së fundi dhe ata e kishin parë dritën e lirisë. Konstantini i ishte lutur që të shkonin bashkë në Athinë, me një anije që nisej nga Trieste në Piré, por Stavro i kishte thënë:

– Më duhet të shkoj patjetër në Shqipëri.

– Po ç’të duhet atje a derëzi? – këmbëngulte Konstantini.

– Do takoj Sofon, tim vëlla, dhe pastaj do të kthehem në Greqi.

Konstantini kishte ngritur supet dhe kishte heshtur. E dinte sakrificën e madhe që kishte bërë Sofo për të në ato vite lufte, pushtimi. Dhe kështu Konstantini ishte nisur. I vetëm, në atë udhë të gjatë, drejt Adriatikut e Jonit.

– Mos harro, kur të vish në Athinë të më takosh! – kishte ngulur këmbë ai dhe i kishte zgjatur një copë letër me adresën e shtëpisë.

Një javë më vonë, Stavro kishte gjetur një anije të vjetër lufte që shkonte nga Brindizi në Durrës dhe kishte hipur në të. Shkonte në Shqipëri, në atë breg që nxinte nga anijet e mbytura…

* * *

Rruga nga kufiri shqiptar për në Athinë ishte e gjatë. Herë pas here ndonjë kamion e merrte gjer në një qytezë, e linte aty dhe kthehej nga malet. Por ai u habit me ata ushtarë e kamionë që nxitonin nga lindja e Epirit. Luftonin mes tyre andartët e EAMI-t të gjeneralit Markos kundër ushtrisë së qeverisë të mbështetur nga anglezët. Shkonin drejt malit të Gramozit dhe Thesalisë. Vrasjet vazhdonin, gjithnjë në emër të lirisë, të Greqisë, pa e ditur se ç’ishte liria. Por kjo nuk ishte lufta e tij. Rrugës vazhdimisht e kontrollonin, pasi ashtu me mjekër e i palarë, e merrnin për andart.

– Andart? – e pyesnin aty-këtu me dyshim.

– Jo… grek! – u thoshte ai me inat dhe u tregonte se vinte nga një kamp internimi në Itali. Ushtarët e shikonin me dyshim, lexonin letrat, shanin nëpër dhëmbë dhe e linin të kalonte.  Kështu vazhdonte ajo rrugë nëpër diell, gjer në Korint. Atje, pa iu afruar qytetit, një ditë shenjtërie, plumbat kishin ciflosur dheun në këmbët e tij. Përsëri në pyetje dhe sërrish ai u nxirrte letrat për tu treguar se cili ishte. Njerëzit filluan t’i duken si të handakosur. Të gjithë shanin, ulurinin, jetonin si në ethe. Një ditë, meqë s’kishte ndaluar, një kapter e shau. Por Stavro s’ishte nga ata që të kthente faqen tjetër. E kishte shtyrë kapterin me forcë dhe ek ishte hedhur tutje. Por tjetri, duke nxjerrë revolen, iu turr dhe e goditi me hekurin e saj, duke ia grisur letrat… Të hedhura në ajër, copëzat e letrave u shpërndanë nëpër erë, ndërkohë që Stavro nxirrte gjak. Tani Stavro Mihali mund të ishte kushdo, ndoshta një njeri pa emër, pa Zot. Herë me këmbë e herë mbi ndonjë kamion të vjetër, më së fundi arriti në Athinën që shfrynte e dergjej në një diell përvëlues, si një zonjë e handakosur, veshur në të zeza. Kundërmonte erë të vdekurish, të vrarësh.  Menjëherë gjeti Konstantinin, i cili u gëzua kur e pa. Sëbashku kaluan pasditen në kafene, pinë në një bujtinë nga Sintagma, kënduan një këngë të vjetër italiane dhe në fund, meqë Stavro donte të kapte vaporin e parë për në Kretë, ai i dha ca para dhe e shoqëroi deri në Piré, ku do të merrte anijen që ta çonte në shtëpi, në Heraklion.

* * *

Anija u nis në muzg. Ajo e la Pireun me një qiell të përflakur dhe me ata ushtarë britanikë që kishin mbushur molin me kamionat e tyre dhe vinçat qe shkarkonin ngarkesat me armë. Përsëri armë. Stavro e vështronte qytetin me një ndjesi urrejtje sepse pikërisht në Piré kishte zbarkuar në fillim ati i tij dhe andej u kishte dërguar dhe letrën e fundit që nëna e ruante si një gjë të shenjtë. Por që atëherë ai nuk ishte bërë më i gjallë… Disa thonin se kishte ikur në Amerikë, të tjerë shtonin se ishte martuar me një shitëse lulesh në Qifisia të Athinës dhe nuk donte të kthehej më. Kështu ishte rritur Stavro Mihali, jetim, me fotografinë e tij në mur… me nënën fillikate dhe motrën që prisnin kthimin e tij.

Megjithë plagët e shpirtit, Stavro ndjehej i gëzuar se më së fundi po kthehej. Natën, në detin e pamatë, atje mbi kuvertë, kujtonte Lean me flokët e saj të gjatë e gështenjë që i binin gjer në bel… Dhe kur dallgët përplaseshin në skafin e hekurt, ai fliste me të, e pyeste, qeshte me të, sikur ajo të ishte aty, pranë tij, mbi krahët, krahët e vetë erës. Pastaj ajo hije i zhdukej më vonë, në dritën e agut, duke u zbardhur dhe ajo, si vetë bota përreth. Zhdukej për t’iu shfaqur sërrish, mbrëmjen tjetër si në një botë homerike. Dhe ai ulej atje në kuvertë dhe kuvendonte me të, kujtonte ditë të lumtura. Stavro s’kishte gjumë. Mjaft kishte fjetur nëpër burgje e gjer në atë kamp ogurzi që nuk donte ta kujtonte më. Jo, donte të kujtonte ditë të lumtura… Kujtoi atë ditë me Lean kur ishin buzë lumit, jo larg shtëpisë së tyre. Ishin muajt e para të dashurisë. Papritur një ftohtësirë e pushtoi vendin përreth.

– Çfarë po ndodh kështu? – i tha ajo me frikë, duke parë përreth errësirën e lehtë që po mbulonte atë ditë aq të bukur dhe të dielltë.

Ata kishin ngritur sytë dhe kishin vështruar lart një rreth zjarri që i vinte anash një sfere të zezë.

Stavro e kuptoi dhe shpërtheu me të qeshura.

– Ç’të jetë? – i tha përsëri ajo, duke u ngjeshur pas tij gjithnjë e më shumë nga frika.

Por ai qeshte sërrish dhe e shtëngonte edhe më fort.

Ishte frika, habia, e qeshura e tij që tingëllonte në atë qetësi të madhe që ra përreth, sikur për një çast ata të ishin në një botë tjetër. Dhe ndërkohë ai e mbyste me të puthura.

– Stavro!

– Eshtë eklipsi! – i tha më së fundi ai dhe i tregoi qiellin. – Shiko tani sesi do të shfaqet dielli pak nga pak.

Dhe vërtetë, ajo po pikaste tashmë gjithnjë e më shumë atë drapër të hollë e të përflakur që po zmadhohej gjithnjë e më shumë, derisa më së fundi dielli u bë i plotë dhe hija e hënës që po largohej, bëhej tashmë e padukshme.

* * *

Rrugës nëpër det anija ishte strukur në një gji të thepisur, diku në një ishull të vogël dhe kishte pritur të pushonte stuhia. Në Heraklion zbriti pasdite, pas tri ditë udhëtimi.

Ishte i lodhur Stavro. Kishte rrugë për të bërë gjersa të shkonte në fshat, sipër një kodrine. Në një kafene të vjetër ndaloi, mori një dopio uzo dhe diçka për të njomur gojën. Më së fundi u ngrit. Lufta ishte larg. Lufta e grekut kundër grekut, e vëllait kundër vëllait! Tani nxitonte. S’kishte kohë për të humbur. Një flakë e digjte në gji… kishte mall. Dy orë iu deshën për të shkuar në fshat, në atë rrugë të përbaltur ku s’kalonte për dreq as edhe një makinë. Sikur po shkonte në fund të botës. Megjithatë nuk ndjente lodhje. Ndiqte diellin me sy që shkonte drejt perëndimit. Edhe pak i thoshte vetes. “Eh, Stavro, po kthehesh më në fund… do të jetosh më në fund edhe ti… Zoti… zoti ta hapi udhën të shkosh tek e dashura tënde… Agapi mu”. Përpara i shfaqej gjithnjë fytyra e Leas herë në pragun e shtëpisë, atje ku e kishte lënë atë ditë nëntori, shumë vite më parë, e herë në dritaren e natës, kur të shtrirë flisnin për një jetë të bukur e plot dashuri që do të ndërtonin… «Do ta mbushim plot vocrakë!” qeshte Stavro dhe i puthte barkun. Ç’aromë ai bark!…

– Në pranverë do të ngremë muret… Do ngremë shtëpinë tonë të re, prej guri. Atëherë e dashur, s’do t’ia dimë as për shiun e stuhinë…

Dhe ajo e shikonte e ngazëlluar dhe këndonte me zë të ulët.          

Dhe ai këndonte atë këngë të vjetër të Vasilis Cicanis Ta limania Xena:

«Dhe në ag u ktheva / për të gjetur buzët e tua / që asnjëherë nuk më ngopën/…

Kur hyri në fshat, sapo kishte rënë mbrëmja. Ata kalimtarë të pakët nuk e njohën Stavro Mihalin. E ku ta njihnin atë të mjerë, ashtu me mjekër dhe ato flokë të gjatë e të pushpuritur si një palikar, ashtu të palarë e me ato rroba që s’i kishte hequr që kur ishte nisur nga Italia. Gjashtë vjet kaluar që kur kishte lënë këto vende që po i digjnin shpirtin… Burgu dhe internimi e kishin kthyer në kufomë, kockë e lëkurë dhe ia kishin rrëmbyer rininë, por jo zemrën.

Shtëpia e tyre ishte në cep të shfatit dhe tani i duhej të kalonte sheshin dhe gjithë shtëpitë gjersa të arrinte në folenë e tij. Kur u afrua u habit se një tjetër shtëpi ishte ngritur pranë shtëpisë së vjetër prej druri. Ishte e re, me dritare dhe çati të bukur. Pikërisht atje ku ai kishte hedhur dikur themelet, para se të fillonte ajo luftë e mallkuar. U step një çast sepse pyeti veten se kush do e kishte ndihmuar Lean ta ngrinte atë. Ndoshta familja e saj, mendoi ai, megjithëse diçka i sëmboi zemrën. Kishte dritë. Tani nuk qeshte më Stavro Mihali. U afrua ngadalë dhe po bëhej gati të hynte, kur një fytyrë burri qëndroi në dritare me një fëmijë në krahë dhe diçka i nanuriste. Të shkretin Stavro, zemra e goditi një çast e pas një hezitimi, bëri sërrish nga porta, kur ja, aty në dritare u shfaq Lea, e cila iu var burrit pas qafe me dashuri duke lozur me fëmijën. Ajo i thërriste fëmijës e këndonte:

– Thanasi… Thanasi…

“Po këta njerëz ç’duan me Lean? – mendoi në çast dhe ndjeu zemrën ta godasë akoma më fort Mos vallë një kushëri?.. donte të gënjente veten ai, po kjo shtëpi e ngritur këtu ?… Mos më bëjnë sytë? Stavro qëndroi pranë portës por dora nuk lëvizi, edhe pse kishte hedhur hapat të hynte në shtëpi. Shtëpia e vjetër pranë ishte mbytur në errësirë.

Lea i këndonte fëmijës.

Papritur nga errësira ai e pa fare pranë. Sikur ndjeu fëshfërimën e fustanit të saj, aromën, aromën e buzëve. O Zot!… Ç’po ndodhte kështu?..

Po, ajo nuk e shikonte se ai ishte në një errësirë të zezë, pis. Dhe ndërkohë që këndonte, ja ku u shfaq dhe fytyra e atij të panjohuri që rrëmbeu Lean. Dritarja mbeti bosh… të qeshurat jehonin, ishte jeta… një tjetër jetë, aty pas xhamave.

“Gruaja ime e ëmbël…” – u dëgjua zëri i burrit.

Stavros i dukej se nga çasti në çast zemra do t’i çahej në dysh… se do t’i dilte nga krahërori i zvogëluar sa një grusht. Një grusht zemre dhe toke, vetëm një grusht.

“O varr… hapu të futem!… – pëshpëriti ai.

Po këmbët, ku e çonin tani?… Ato ecnin, shkonin nga zabeli, përballë shtëpisë, tutje në hijen e vjetër të bajames, atje ku kishin varrosur fëmijën e tyre të parë, vdekur pas lindjes… dhe atje, matanë rrugës, ai u përplas përdhe. Humbi në dhimbjen e tij, pranë gurit ku shkruhej emri i birit të tij: Dhimitri. Donte të flinte, të vdiste, atje pranë varrit të Dhimitrit që s’mundi të jetojë… ishte i lodhur. Nuk donte t’i hapte më ata sy… por ja, sytë e tij kishin tani një qiell të yllëzuar. Si kurrë ndonjëherë, ai mund t’i dallojë fare pranë, madje mund ta prekje me dorë atë “Kashtë Kumtri”. Dhe ai nisi të udhëtojë, të ikë, ndjeu trupin t’i ngrihej në ajër dhe të shkonte lart, si një balonë fëmije, lart, drejt një bote tjetër, qiellore, trup njerëzor në hapësirën blu, gëlltitur nga kozmosi… Shkonte. Vallë flinte tani?…

Në mëngjes, një zhurmë motoçokletë e vjetër e bëri të hapte sytë. U zgjua, motoçikleta shfrynte, uturinte… dhe ai mezi i lëvizte gjymtyrët e tij nga lodhja dhe dhembja e madhe e shpirtit. Para tij, tutje, porta e shtëpisë ishte hapur, Lea ishte në portë me fëmijën… dhe ai, i panjohuri, hipur mbi motoçikletë tek përshëndeste të dashurën e tij e që largohej. Dhe qielli ishte gri… toka ishte e zezë, e zezë. Por Lea u zhduk. Nuk ishte më në portë.

Ndërkohë dera e shtëpisë u hap sërrish dhe Lea doli me kanistrën me rroba për t’i nderur në litarin e oborrit. Varte rrobat me trupin e saj të hollë dhe vithet e ngritura lart… këndonte lehtë, nën zë, me gjoksin dhe gjinjtë e saj, gjinjtë që kullonin qumësht. Të linjtat e fëmijës, varur në diellin e mëngjesit, kur papritmas ajo vuri re afrimin e atij të panjohuri që vinte ngadalë, me vështrimin mbërthyer mbi të, me mjekër dhe flokë të kreshpëruar… vinte i ndrojtur dhe vetëm kur qëndroi para saj, pa folur, ajo e njohu… nuk i besonte vetes. Vallë ai?… Jo… jo…

– Stavro?… pëshpëriti ajo, ndërkohë që i panjohuri vetëm e shikonte… – Stavro!… Ti je?… Thuam që nuk je ti… thuamë!…

Ajo lëshoi një klithmë të gjatë sikur dikush të kishte vdekur.

Qielli iu përmbys dhe Lea u shëmb në tokë, dheu rënkonte.

Lea kishte humbur, diçka thoshte, mërmërima… Sa kohë qëndroi ashtu?… Veç kur u dëgjuan të qarat e fëmijës, ajo u përmend dhe u sul si e çmendur drejt shtëpisë.

– Thanasi! Thanasi!

Përsëri ajo klithmë çante qiellin. Zemër gruaje.

I mjeri Stavro, qëndronte i hutuar, pa ditur ç’të bënte. Lëvizi këmbët dhe i tha vetes të futej në shtëpi… fëmija qante… dhe zëri që i thoshte: «Shko Stavro, shko!…»

Kur hyri në dhomë fëmija ende qante. Dhe Lea qante. Gjithçka qante në atë shtëpi që ai e shikonte i habitur sikur të ishte në një tjetër botë.

– Përse erdhe… ku ishe deri tani! – i foli ajo me një zë të egër, gati duke klithur. Po, ajo klithte. I klithte shpirti. Ai iu afrua dhe i vuri dorën mbi flokë. I dridhej. E puthi lehtë. Dhe ajo. E puthte në lotë.

– Përse erdhe… thuam!

Dhe ajo shkrehej sërrish në dënesë dhe e puthte me kripën e lotëve.

Stavro iu afrua dhe u ul pranë saj dhe fëmijës që kishte në krah. Çuditërisht fëmija pushoi… vetëm dënesa e saj dëgjohej në një zë të shuar!

– Ku të mbytem tani… ku… thuam Stavro! Ç’të bëja unë e mjera!

Stavro zgjati dorën dhe i preku flokët e gjatë, të artë, praruar nga dielli i Kretës. Stavro kishte mall. U afrua dhe e puthi. Faqet e saj ishin të nxehtë, digjnin, dhe lotët shumë të kripur, ishin det.

– Lea!

– Nga ishe? Në ç’botë kishe shkuar?! Ne të dinim të vrarë, të humbur… në Këlcyrë, në atë vend të mallkuar.

– Nëpër burgje Lea… rob lufte!

Ajo e vështroi me sy të egër… dhe nisi ta qëllojë me grusht në gjoks. E qëllonte dhe e puthte. Dhe përsëri e qëllonte, në zemër, në gjak, në atë mur që kishte heshtur aq vite.

– Të kam pritur si një Zot!… Thashë se do të vdisja pa ty!…

Pastaj ra heshtje. Një heshtje pa fund. Zemrat rrihnin. Pushonin dhe rrihnin sërrish. Lea ngriu. Sytë e saj kishin humbur mbi të. Në heshtjen që do donin të shuheshin, gjithnjë.

– Në fillim isha në Shqipëri, – i foli ngadalë ai. – Një shqiptar më mbrojti dhe më mjekoi. Kompania kishte ikur. Shumë nga tanët u vranë dhe mbetën aty, në kodrinë. Pastaj më kapën rob dhe më shpunë në Itali… ishim në një ishull. Të kam dërguar dy letra, por s’mora përgjigje… ishte luftë.

– Letra?… O Zot!… Të kam pritur aq shumë, Stavro! – dhe sytë e saj ishin zmadhuar aq shumë sa ai mendoi se ajo po çmendej. Me fëmijën në krahë ajo u ngrit dhe shkonte e vinte nëpër dhomë.

Stavro e ndiqte me sy. Ishte si i dehur nga gjithë kjo gjëmë e madhe që po përjetonte si i dehur, si i vrarë. Ajo la fëmijën dhe i erdhi ngadalë, pas kurrizit. U përkul dhe e mbështolli me të dyja krahët, si ta kishte pjellën e vet. Ai ndjeu lotët e saj. I dogjën faqet.

– I dashuri im… i miri im… i bukuri im, Stavro!

Ai i merrte duart dhe i puthte gishtërinjtë edhe pse atë e kishte mbi kurriz.

– Të shikoja gjithnjë në ëndërr, – i tha ajo… Prisja, prisja si një e marrë pasi lufta mbaroi. O Zot!

– Edhe unë të mbaja në ëndërr… jetoja me ty… çdo ditë, çdo natë. Të kërkoja me ngulm. Dhe në ishull të kërkoja, atje, mes vdekjeve.

Ajo i zbuloi supin dhe papritur i dalloi një plagë të vjetër.

– Po kjo Stavro ?

– Plagë lufte, dashuria ime…

Ajo e pa me trisht… Dhe përsëriste:

– I dashuri im, i miri im…

Ajo iu ngjesh në gjoks dhe filloi ta pushtonte. Kalonte duart mbi gjoksin e tij si dikur dhe përsëri një plagë tjetër…

– Burri im i mjerë, sa shumë plagë… dhe ajo ia puthi plagën atje, nën ije.

Lea ishte harruar, harruar fare nga bota. Pastaj ngriti sytë drejt tij, disi e friksuar:

– Çdo të bëjmë tani Stavro?… Ku të mbytemi… e di, këtu është vendi yt… themelet e tua… e mjera unë, korba unë! Këtu është varri i birit tonë, Dhimitri….

Dhe ajo klithi duke u lëshuar dhe duke u shembur në tokë. Stavro u përkul, e mori dhe e ngriti me krahët e tij.

Ndërkohë zhurma e mbytur e motoçikletës u dëgjua sërrish. Ai vinte dhe Stavro e kuptoi. Duhej të ishte ai… burri… Ai e pa përtej xhamave të dritares. Po vinte.

– Stavro… ç’të bëj e mjera unë?…

Stavro uli sytë. Iu afrua dhe e puthi në sy… puthi dhe fëmijën që kishte në krah. Nuk foli… dhe pastaj i ktheu kurrizin. Doli. Te porta e shtëpisë u shkëmbye me të panjohurin.

Ai e përshëndeti i habitur pa e njohur këtë njeri, por Stavro nuk i foli.  Shkonte, shkonte përgjithjë.

– Stavro! – klithi që brenda për herë të fundit Lea, me foshnjen në krah.

Por hija e Stavros kishte kërcyer pragun.

Dielli digjte fort mbi plagë, mbi zemër.

* * *

Kur doli në oborr, Stavro qëndroi një çast të gjatë dhe pastaj u nis. Ecte kuturu, shkonte si i handakosur dhe s’dihej ku, në tokë apo në qiell. Pasdite, në kafenenë e parë të fshatit tjetër ndali. U ul dhe kërkoi një uzo, pastaj dhe një tjetër. Fliste me vete dhe shante, atje në tavolinën e drunjtë, ku gjithë një botë iu shfaq përpara, bota me të vdekurit e saj, të vdekurit e tij, nëna, ati, Dhimitri i varrosur nën bajame, fytyra e Janit atë mëngjes të kobshëm në kamp… dhe Sofo shqiptari… Sa shumë të vdekur. Të vdekur dhe të vrarë, me sytë e shuar dhe gojët e hapura, drejt qiellit.

– O Zot! – klithi më në fund Stavro… – Mallkuar qofshin ata që bënë luftën… Mallkuar dhe kjo luftë që po bëni tani!

Plaku i banakut kishte mbetur pa zë. Stavro ecte me hap të rëndë. Doli duke mallkuar… luftën, ata që kishin ende etjen e gjakut, ata që tundnin ende flamujt e luftës në emër të lirisë. Nuk donte të qëndronte më në atë vend. Stavro ishte tani jetimi i kësaj bote.

– Ku shkon? – i tha një fshatar që e pa ashtu të dehur dhe në dëshpërim.

– Në mal vëlla, në Malin e Shenjtë, në Athos… vetëm atje nuk ka më luftë!…

– Ç’ne atje, o i uruar? – i tha i habitur tjetri.

– Murg vëlla, do bëhem murg, për qiellin e Perëndisë.

Dhe kështu Stavro Mihali, Stavro «mavria», u nis të bëhej murg në Malin e Shenjtë…