Isadora Dunkan në Sarandën e Vitit 1913

Kush vallë e njihte në Shqipëri historinë e balerinës franko- amerikane në fillimet e shekullit të kaluar? Vite më parë, një film dokumentar mbi jetën e saj më kishte bërë menjëherë për vete, aq sa për një kohë të gjatë mendoja të zbuloja se cila ishte ajo forcë që e kishte bërë atë të përjetonte një jetë aq të pasur, ku arti dhe përjetimi jetësor ishin ngjizur në një mënyrë aq të habitshme, sublime, të plotë, gjer në ekstazën e vetë natyrës dhe të njeriut bashkë. Madje ideja që dhe në momentet më tragjike të saj ajo kishte qënë në Santa Quaranta, që shumë vite më vonë do të quhej Saranda, e kishte bërë këtë personazh akoma më kureshtare në sytë e mij. Si vallë e kishte përjetuar Shqipërinë atë vit të kobshëm e tragjik? Ç’kishte menduar ajo për shqiptarët me të cilët kaloi pothuaj një gjysmë viti? Çfarë ishte për të jeta e një populli të pambrojtur në vitin 1913, të xhveshur, të hedhur në rrugë dhe mbi të gjitha të etur për liri.

Isadora Duncan

Ajo e pikëtakoi këtë popull atëherë kur pas pesë shekujsh robërie ai po zgjohej, po ngrihej për të ecur, bashkë me plagët e tij. Interesante ishte se pikërisht në Sarandë, buzë brigjeve shkëmbore, në sytë e qindra fëmijëve dhe në dramën e një populli, në turmat e refugjatëve që i largoheshin luftës, ajo do të gjente shërimin e plagëve të saj. Por kishte dhe diçka tjetër: natyra me bukurinë e saj të virgjër, perëndimet e mrekullueshme, gjëmimet e qiejve dhe shtrëngatat, arti popullor dhe mitologjia e këtij populli të pambrojtur, të cilat i zgjuan dëshirën për jetën. Në zallin dhe gurët e sheshtë e të lagur të bregut, muaj më vonë, këmbët e saj të zbathura nisën të lëvizin me ritmin e valëve, të erës dhe të krahëve të pulëbardhave. Ashtu filluan të lëvizin dhe krahët e saj. Dëshira për të kërcyer lirisht, kjo dëshirë e prangosur dhe e vrarë për muaj me rradhë, nga humbja e papritur e dy fëmijëve të saj të mbytur në lumin e Senës në Paris, më së fundi u zgjua, rilindi. Pas shumë muajsh, e mbarsur me kuptimin e vërtetë të jetës, ku dhe dhembjet më të mëdha bëhen relative, ku jeta rifiton një tjetër dimension dhe të rrëmben përsëri me forcë në krahët e saj, ajo e la vetveten në vetë krahët e dëshirës, në gjirin e atyre njerëzve të mjerë por me shpirt të madh, e atij deti blu në jug të Shqipërisë, në krahët e erës që ta çonte përsëri atje ku bëhej arti i madh.
Jeta e Isadora Dunkan, alias Dora Angela Duncan, ishte një jetë dramatike, por dhe e mbushur me ngjarje frymëzuese. Ishte një jetë e lirë, të cilën si një nga feministet e para të shekullit XX, ajo kishte dashur ta jetonte plotësisht dhe larg tabuve, në të gjitha gjëndjet e dëshirës; ta ndante atë me ata që i falnin dashuri; ta përjetonte atë në mënyrë të hapët, lakuriqe, pa ndroje, me idenë se dhe dashuria është një lloj arti dhe se ajo duhet jetuar e tillë, si një tregim i Iliadës, si një sonatë moxartiane, gjer në klithje, kërleshur në puthje, përqafime, seks, dehje totale, nga ku ajo vazhdonte të ringjitej në shkallët e atij arti të madh, artit të gjuhës së trupit, alfabetit të shenjtë të trupit njerëzor.

Si mund të përshkruhet jeta e saj në Santa Quaranta, apo Skelë, siç e quanin shpesh banorët portin e vogël të Sarandës, kur gjithçka ka ndodhur më shumë se një shekull më parë? Dëshmitarët okularë kanë vdekur pothuaj të gjithë. Shqipëria e vitit 1913 jetonte në jerm dhe në një kaos të madh. Pavarësia sapo ishte shpallur dhe liria kërcënohej sërrish. Në brigjet e Adriatikut e Jonit, horizonti nxinte nga anijet e luftës. Trupi i këtij kombi kishte filluar të gjymtohej. Kronistët e asaj kohe, gazetarë francezë, anglezë e amerikanë, kanë shkruar për flamurin e ngritur në Vlorë dhe Qeverinë Provizore, për revoltat e fshatarëve dhe peticionet drejtuar krerëve të Fuqive të Mëdha, për ushtritë e huaja, përgjakjen dhe mjerimin e madh të popullit, për Shkodrën e rrethuar dhe Korçën e pushtuar, për Komisionin Ndërkombëtar të Kontrollit të Kufijve dhe misionarët e paqes… Askush nuk kishte kohë të shkruante për balerinën franko-amerikane të ardhur në një cep të humbur të Shqipërisë.
Prej shumë vitesh në Paris, rasti e ka sjellë të takohem shpesh me gjurmët e kësaj balerine, pioneres së dansit modern: shkolla e baletit që ajo kishte krijuar ishte pak hapa nga ambasada shqiptare në Rue de la Pompe. Kur kaloja në Rue de la Gaité, rreth pesëdhjetë metra nga apartamenti ku banoja në Rue de Cels, shpesh i imagjinoja netët e gëzuara dhe skenën e artit të Isadora Dunkan, e cila jo vetëm jetonte, por dhe luante në teatrot e kësaj rruge të njohur pariziane. Madje dhe kur zbrisja në Nice, duke ecur në “Shëtitoren e anglezëve” buzë detit, nuk mund të mos kujtoja vdekjen e papritur të saj, të një prej yjeve më magjepës të asaj periudhe që quhej “La Belle Epoque”. Varri i Isadora Dunkan është në varrezat e Père-Lachaise, varrezat më të vjetra dhe më të mëdha të Parisit, ku prehen shumë shkrimtarë, artistë dhe njerëz të mëdhenj. Një ditë, u ndodha rastësisht ballë asaj pllake të thjeshtë mermeri në krematoriumin e varrezës, e cila mbante veçse emrin e Isadora Duncan, ku pas të cilit prehej hiri i saj dhe i dy fëmijëve të vdekur. E megjithatë, ajo jetonte në shpirtrat e miliona njerëzve dhe në kujtesën botërore të artit.

Në skenën e artit të madh

Një ditë të vitit 1900, ajo zbriti në stacionin e Saint Lazare në Paris dhe shpejt dominoi skenën pariziane. Nga sallonet aristokratike të artit në teatrot e Gaîté apo në Champs-Elysées. Ajo interpretoi dansin e lirë klasik të frymëzuar nga dansi i antikitetit, duke kërcyer këmbëzbathur nën muzikën e Schubert, Beethoven, Chopin apo Çajkovski, etj. Me mënyrën e saj të kërcimit, origjinalitetin dhe konceptet e saj, ajo filloi ta ndryshonte baletin evropian të kohës dhe veçanërisht në dy dhjetëvjeçarët e parë të fillimit të shekullit. Ajo e kujtonte me mall njohjen me skulptorin më të madh të kohës, Roden (Rodin), kur kishte shkuar në studion e tij. Kur kishin hyrë në dhomë ajo shkoi të zhvishej, duke veshur tunikun e bardhë me të cilën kërcente mbrëmjeve në teatrot e Parisit. Në dhomën e madhe, përballë një pasqyre, Rodeni ishte ulur dhe nisi të kundrojë vetë magjinë. Ishte Hyjnia që kërcente zbathur, që ngrihej në majë të gishtave si një pulëbardhë, që rrihte krahët dhe hepohej, mbështeste kokën mbi supin lakuriq dhe përsëri rrotullohej në atë maramëndje, ku mjeshtri breton po humbte gati në ekstazë. Po kërcente një “Idil të Teokritit”, siç e quante ajo dansin që po luante para Rodenit. Kur mbaroi, mjeshtri kishte mbetur pa frymë, i harruar me vështrimin në zverkun e saj dhe mbi qafën e gjatë, ku harku që krijonte me supin e zhveshur e bënin atë figurë më të bukur se vetë personazhet e bukurosheve të Botticelli-t.

Isadora Duncan

Ajo u ul pranë tij dhe nisi t’i fliste për konceptet e saj novatore, për rikthimin e dansit në origjinën e vet, në mitologjinë dhe antikitetin, ndërkohë që ai e shihte i përhumbur pa dëgjuar asgjë nga ajo çka thoshte ajo. “Më vështronte me sy gjysmë të mbyllur dhe që i shkëlqenin, – ka shkruar ajo në kujtimet e saja. – Pastaj, me shprehinë e artistit që ka përpara veprën e tij, ai u afrua dhe më kaloi dorën nëpër qafë, mbi gjoks, filloi të më përkëdhelte krahët, duke më prekur pastaj dhe kofshët, këmbët lakuriqe gjer dhe fundet e këmbëve. Vazhdonte ta prekte trupin tim dhe ta shtrëngonte, sikur të punonte me baltën e zakonshme të atelierit, ndërkohë që ngrohtësia e tij po më digjte dhe po më shkrinte fare. Nuk kisha veçse një dëshirë: t’ia lija atij gjithë qënien time dhe këtë do ta kisha bërë po të mos ishte ajo edukata ime absurde që më bëri të tërhiqem me frikë. Mbi “tunikun” tim vesha me shpejtësi një fustan dhe i thashë të shkonte. Sa keq! Sa e sa herë më ka ardhur keq për atë veprim femëror që më bëri të humb shansin për t’ia dhënë virgjinitetin tim atij Zoti të madh, Panit të madh Rodin. Me siguri, Arti dhe Jeta do të ishin akoma më të pasura”.

Pas asaj dite ata do të shiheshin dy vjet më vonë, kur ajo do të kthehej nga një turne që kishte pasur në Berlin. “Vite më pas, ai do të ishte miku dhe mjeshtri im!”.
“Zonja Dunkan e ka njësuar jetën e saj me dansin, – kishte shkruar ai diku. – Ajo është natyrale në skenë dhe e bën dansin të ndjeshëm. E thjeshtë si diçka antike, ajo është bërë një sinonim i bukurisë. Zhdërvjelltësi dhe emocion, këto janë cilësitë e shpirtit të dansit të saj.

Tek ajo, arti është i plotë dhe sovran”.

Më 30 qershor të vitit 1903, Rodeni ishte dekoruar me dekoratën e lartë të presidentit francez, si “Commandeur” i Legjionit të Nderit. Një grup miqsh dhe admiruesish organizuan një mbrëmje në Velizy pranë Versailles. Mbi të gjitha atë natë spikaste Isadora Dunkan, e cila ato javë kishte korrur një sukses të jashtëzakonshëm dhe në Theâtre de Châtelait të Parisit me orkestrën e famshme Colonne dhe me muzikë të Bethoven-it. Atë mbrëmje entusiazte miku i ngushtë i Rodenit, skulptori tjetër i madh, Bourdelle, me shishe në dorë kishte thirrur me sa fuqi që kishte: “Po pij për ty Roden, At i pasionit dhe i lotëve! … Dhe pastaj të gjithë filluan t’i luten Isadoras që të kërcente për hir të mjeshtrit të madh. Po si mund të kërcente me atë fustan të gjatë gjer në fund të këmbëve. Ishte e pamundur. Si mund të kërcente pa “tunikun” e saj që i derdhej mbi linjat e trupit. Por turma e çakërdisur, shumica të pirë, i thërrisnin njëzëri: “Hiqe! Hiqe!”… Ajo tërhiqej me turp dhe kërkonte të largohej nga ata që kërkonin ta nxirrnin në mes të sallës. Papritur, në atë korr thirrjesh të hazdisura, ajo ndeshi sytë e Rodenit, që i kërkonin të njëjtën gjë, por me qetësinë e zakonshme të tij, ku ajo deshifronte veçse një ndjesi të fortë dashurie. Atëherë, papritur, pa e kuptuar dhe vetë, ndoshta e urdhëruar nga një zë i magjishëm, ajo hoqi fustanin dhe doli mes njerëzve me të mbathurat e saj të gjata e të bardha: një piruetë, një “plié”, “chassés”, një “croisé”…

Një nga frymëzimet më të bukura ka qënë dhe ai i skulptorit tjetër të madh francez Antoine Bourdelle. Kur kishte ndjekur kërcimin e saj në një skenë të Parisit, ai menjëherë krijoi rreth 150 vizatime që mbeten në rradhën e veprave të mrekullueshme të tij. Madje në bazorelievin e teatrit Champs-Elysées, të vendosur në hyrje të teatrit, ishte figura e vetë Isadoras, kulminacioni i artit të dansit. “Në stuhinë e palëve të tunikut që rrihnin në reliev, – kishte shkruar në shënimet e tij Bourdelle, – në ekstazën e duarve të ngritura, në furinë e ritmeve të huazuara nga ajo, shpirti im kërkonte të mishëronte në mermer gjithë jetën tonë dhe entusiazmin e shenjtë të Dunkan…”

“Të kërcesh do të thotë të jetosh!” – thoshte shpesh Isadora.

Goditur nga rrufeja

Ishte pranvera e vitit 1913, 18 prill, atëherë kur ajo përgatitej në teatrin e “Châtelet” në Paris për të interpretuar në Ifigjenia e Gluck-ut. Por drama që do ti ndodhte do të ishte shumë më e rëndë se tragjedia e tragjedianit grek. Në ato momente, të dy fëmijët e saj vdiqën aksidentalisht, duke u mbytur në Senë, nga pakujdesia e gruas që kishte dalë për t’i shëtitur me karrocë. Ishte një goditje e tmerrshme rrufeje. Isadora ra në një dëshpërim të thellë. Jeta e saj artistike u ndërpre. Në atë kohë të luftës ballkanike, Rajmondi, vëllai i saj, që e njihte mirë Greqinë, artin grek dhe Epirin, kërkoi ta shkëpusë nga ky dëshpërim i madh dhe nga kujtimet e hidhura. Së bashku nisin një udhëtim drejt Ballkanit.

Fill pas vdekjes së fëmijëve ajo nuk u vesh me të zeza. Megjithatë shpejt e ndjeu se jeta për të kishte marrë fund. Asgjë nuk e ngushëllonte. Të qeshurat e zërat e fëmijëve e ndiqnin ngado. Një kohë të gjatë ajo u mbyll në studjon e saj. “Fatkeqësia ime ishte shumë më e madhe se lotët, – shkruante ajo në librin me kujtime Jeta ime. – Nuk mund të qaja. Një tufë miqsh vinte tek unë duke qarë për të më ngushëlluar, por unë nuk doja të qaja. Nuk u vesha me të zeza. Përse t’i mbaja rrobet e zeza? Kam menduar gjithnjë se zija është absurde dhe e panevojshme… Kur u bëra e ndërgjegjshme për atë çfarë kishte ndodhur, po dëgjoja orkestrën që luante vajet e Orfeut, të Gluck-ut… Arrita në kriptin e krematoriumit të tmerrshëm dhe para meje pashë ata qivurë me portretet bjondë, me duart e bashkuar, të brishta si lulet. Gjithçka e tyre do të pushtohej nga flakët. Shpejt, një grusht hiri i dhimbshëm do të qëndronte aty…”

Ditë të tëra ajo qëndronte e vetme. Shëtiste buzë Senës, ndërkohë që Rajmondi e ndiqte nga larg se mos hidhej në Senë dhe mbytej. “Tani s’jam më e nevojshme për asgjë, – i thoshte ajo Rajmondit dhe miqve të saj. – “Pres vdekjen të vijë dhe të më marrë!”

U ktheva në studion time në Neilly. Mendova t’i jepja fund dhe jetës time. Si mund të vazhdoja të jetoja pas humbjes së fëmijëve të mi? Fëmijët shkollës së baletit që kisha ngritur, më rrethonin duke më thënë: “Isadora, ti duhet të jetosh për ne!” A nuk jemi ne fëmijët e tu?… Rajmondi dhe Penelopa u nisën për në Shqipëri, ku do të punonin mes refugjatëve. Më bindën që të shkoja dhe unë atje….” Më së fundi, idea për tu larguar diku, në një vend të humbur, e bindi.

Fillimthi ajo kishte shkuar me të motrën Elisabeta në Milano e pastaj në Brindizi, ku ishin bashkuar me vëllain e saj të madh, Agustinin, i ardhur nga Amerika, i cili bënte çmos që ta qetësonte. Që andej, pas disa ditësh, ishin nisur për në Korfuz, ku i priste Rajmondi dhe gruaja e tij, Penelopa. “Ne morëm anijen në Brindizi dhe më pas, një mëngjes të bukur mbërritëm në Korfuz. Gjithë natyra përreth ishte e qeshur dhe përcillte një lloj lumturie, por ajo nuk mund të më ngushëllonte. Ata që më shoqëronin prej shumë ditësh e javësh, kur qëndroja e ulur në kolltuk me vështrimin e humbur diku, më kishin folur për këtë natyrë të bukur. E ndjeja që koha kalonte dhe se kisha hyrë në një mjedis të errët dhe gri, ku nuk ekzistonte asnjë dëshirë për të jetuar apo lëvizur. Kur goditesh nga një dhembje e madhe, xhestet dhe fjalët humbasin. Si një Niobé i shndërruar në gur, edhe unë qëndroja e palëvizur, duke pritur që vdekja të më shuante”.

Anija shkonte drejt bregut shqiptar. Isadora dhe Penelopa, shikonin me kureshtje brigjet që po afroheshin dhe ndërtesat e bardha të grupuara në dy krahët e bregut. Ishin brigje krejtësisht të gjelbërta, përveç shkëmbinjve ku përplaseshin valët e detit.

– Santi Quaranta… Përse vallë e quajnë kështu? – kishte pyetur Isadora, duke vështruar gjirin e vogël ku ishte dhe moli i atij vëndi me ca shtëpi të vjetra përreth.
– Për shkak të një bazilike të vjetër të quajtur bazilika e 40 shënjtorëve, – i ishte përgjigjur Penelopa….

Santi Quaranta! “Dyzet Shenjtët!” Asaj i kishte pëlqyer ky emër, dhe pse dyzet shenjtë së bashku i dukeshin si shumë. Por me kalimin e kohës, s’dihet pse, banorët nuk thonin më Santi, por Santa Quaranta. Kur ishin ngjitur në kodër, Isadora kishte parë jo larg nga rruga ato shtëpi të mjera me fëmijë të rreckosur që i shihnin këta udhëtarë në heshtje dhe me habi. Nga vinin? Përse kishin ardhur në atë vënd që digjej e shkretohej? Përse?… Sytë e tyre ishin të trishtë, gjithë dhembje. Kurrë në jetën e saj ajo nuk kishte parë aq shumë trishtim në sytë e një fëmije. Po kështu ishin dhe fytyrat e heshtura të atyre grave refugjate, disa prej të cilave kishin ardhur me këmbë që nga Janina. Fëmijët i tërhiqnin pas vetes, po në heshtje, pa ditur se ku shkonin, të habitura dhe me një vështrim pyetës:

– Po ju, ç’doni këtu? A nuk e shihni që njerëzit po vdesin rrugëve dhe lufta po troket?…
Siç dëshmon dhe në kujtimet e saj, Isadora shkruan, “Rajmondi shkoi në pazarin e Korfuzit, bleu lesh, e ngarkoi atë në një anije të vogël që e kishte marrë me qera dhe e transportoi në Santa Quaranta, në portin kryesor ku ishin mbledhur refugjatët. – Po si do t’i ushqesh gjithë këta të urritur? Me lesh? – i thoja Rajmondit. – Dora, prit dhe do të shohësh… Po t’u sjell bukë, ajo do të ishte e mjaftueshme veçse për një ditë, por unë u sjell lesh sepse dua të bëj diçka për të ardhmen e tyre. Ne shkuam në bregun shkëmbor të Santa Quarantës, ku Rajmondi kishte ngritur kampin e tij për fshatarët. Në një afishe ai kishte shkruar: “Ato që duan të tjerrin lesh, do të shpërblehen me një dhrahmi në ditë”. Shpejt ishte krijuar një rresht i gjatë grash të mjera që mezi qëndronin në këmbë. Me ato dhrahmi ato blenin misër që grekët shisnin në port. Më vonë, Rajmondi shkoi përsëri në Korfuz. Ai u kërkoi karpentierëve t’i bënin një tezgjah të madh. Në kthim, në Sarandë, ai kërkoi se kush do të punonte qylyma do të merrte gjithashtu një dhrahmi në ditë. Turma e të uriturve kishte vrapuar drejt tij dhe kishte krijuar një rradhë të gjatë. Për modele, Rajmondi kopjoi vizatime nga vazot e lashta të antikitetit. Buzë detit gratë punonin nën ritmin e këngëve. Këto mbulesa e qylyma të mrekullueshme, ai i dërgoi në Angli, në Londër, dhe me paratë e fituara ndërtoi një furrë buke që njerëzit të kishin bukë e të mos prisnin tu vinte nga Korfuzi.

Në buzëmbrëmje, Isadora kishte vënë re afrimin e një anije që vinte siç dukej nga Korfuzi.. Në molin e Skelës, Rajmondi kishte sjellë një mori dëngjesh me lesh. Shumë shpejt u krijua një rresht i gjatë grash. Lajmi kishte marrë dhenë. Gratë, shumica të veshura në të zeza, qëndronin të heshtura duke fshehur padurimin e tyre dhe dramën e madhe që përjetonin. “Shumë shpejt u krijua një rradhë e atyre grave të dobëta kockë e lëkurë dhe të uritura. Me paratë që fitonin, blinin misrin që qeveria greke e shiste në port. Në Sarandë unë isha dëshmitare e shumë skenave tragjike. Një ditë, një nënë, ishte ulur rrëzë një peme me foshnjën e saj në krahë dhe tri-katër fëmijë të tjerë të vegjël i ngjiteshin rrotull, të urritur dhe pa mbrojtje. Shtëpia e tyre ishte djegur. I ati dhe i vëllai i saj ishin vrarë nga turqit, bagëtinë ua kishin vjedhur, prodhimet bujqësore ua kishin shkatërruar. Ajo nënë e mjerë kishte ngelur e vetme me fëmijët që i kishin mbetur. Pikërisht për këta fatkeqë Rajmondi shpërndante thasë me patate. Në kampin buzë detit ne ktheheshim të dërmuar nga lodhja. Por një lumturi e habitshme më depërtonte gjithë qënien. Fëmijët e mij kishin ikur njëherë e përgjithmonë, por tashmë kishte të tjerë fëmijë që vuanin dhe kishin uri. A nuk duhej të jetoja për ta?”
Ç’kishte ndodhur vallë me atë grua të mjerë ato ditë? Isadora nuk na tregon më për të, por me siguri, ndihma për të nuk do të ketë munguar. Isadora dhe Rajmondi nuk mund ta linin atë grua në mëshirën e urisë dhe të stuhive. Me siguri do t’i kishin gjetur strehë, duke e marrë atë grua me grupin e grave të tjera për të tjerrur leshin dhe për të punuar qilimat. Ishin qilima plot ngjyra, me motive antike, me rombe e kuadrate, apo figura kafshësh që gjëndeshin shpesh në afresket e asaj zone, në kisha apo bazilika dhe në mozaikët e shumtë.

Një një letër që i dërgonte ish burrit të saj, regjisorit Ted Gordon, me të cilin kishte patur një fëmij, ajo i shkruante: “I dashur Ted! … Nuk e kuptoj qëllimin e kësaj lufte, por të ndihmoj këto qënie të mjera që vdesin urije, kjo më ndihmon që të mos vdes nga hdhërimi e dëshpërimi. Duke menduar për Patrikun dhe Deirdren, do doja njëkohësisht t’i vështroja këta fëmijë të shkretë të hanë e të këndojnë. Ndoshta kështu ne mund të shpëtojmë njerëz që nesër mund të jenë të vyer për të ardhmen. Çfarë tjetër mund të bëj? Puna që po bëj më bën të vuaj dhe ndërkohë mendoj se jeta ime ka qënë si një barkë e vogël që lundron mbi shkëmbenj të nënujshëm, pa ndonjë shpresë se mund të nisë ndonjë udhëtim tjetër. Madje nuk arrij dot të mendoj normalisht, të të shkruaj, ty o shpirt i mrekullueshëm që di të krijosh një botë që vlen të jetohet, të krijosh Imagjinacionin. Bota që ne quajmë reale është një veshje me hirësi e torturës. Nëse nuk do të kishte imagjinacion për të mundur që të ikësh nga realiteti, do të ishte një ferr i vërtetë. Ju hapni portën, duke lehtësuar shpirtrat e mjerë të ferrit, të realitetit dhe materies. Eshtë thjesht një ëndërr e keqe, një mirazh. Ju arrini ta gjeni të vërtetën e vetme të çliruar nga dukjet infernale. E di se gjithçka që ne quajmë realitet i prekshëm nuk është veçse iluzion. Ne mund të mbytemi në ujë, por nuk vdesim, nuk kemi uri. Ja pra, kjo është e gjitha, e vërteta e përjetshme, e parë veçse nga shpirtra të vyer si Fidias, Michelangelo, Bach, Bethoven dhe të tjerë, si dhe nga ti. Vetëm këto ndriçime janë të rëndësishme. Gjithçka tjetër është veçse një dukje e rreme, iluzion, mjegull. E di që zemra ime e shkretë tani qan dhe shpirti më është zymtuar. Unë nuk shoh para meje veçse Deirdren dhe Patrikun, ashtu duke kërcyer dhe u tundur, pastaj të shtrirë, krejt të bardhë, të palëvizur, të ftohtë. Çdo të thotë kjo? E di që nuk është veçse një iluzion, është shfaqja e shpirtrave të bukur. Shpirtrat e mrekullueshëm nuk kanë nevojë për një shfaqje tokësore. Shpirtrat e bukur ne duhet t’i kërkojmë për të krijuar ato imazhe të përjetshme që të ndriçojmë shpirtra të tjerë. Por tani unë vuaj tmerrësisht, aq sa kulloj gjak. Do të doja t’ju shikoja dhe të kaloja disa çaste me ju. Bekuar qofsh! Isadora…”

Shpesh, kur dallgët rrihnin shkëmbenjtë e tërhiqeshin pas me shkumë, vështrimi i saj kapte horizontin dhe në thellësi të tij ajo përfytyronte skenën ku binin dritat e ku ajo niste të vallzonte. Në Trocadero të Parisit ajo kishte luajtur Marshin funebër të Shopenit. Sa shumë e kishte pushtuar ai marsh tragjik. Atëherë ajo banonte në Neilly, një lagje e qetë pariziane, rrethuar gjithnjë nga miqtë e saj. Dy skulptorët e mëdhenj, Rodin e Bourdelle hidhnin në letër linjat e saj duke kërcyer. Gabriele d’Anunzio do të drithërohej nga ajo bukuri magjiplote. Asnjëherë ajo nuk deshi që ta filmonin, pasi siç thoshte ajo, në këtë mënyrë, pa u regjistruar në celuloid, dansi i saj do të mbetej si një mit, një legjendë. Kështu do të mbetej ajo kur kërcente Marsejezen apo Polonezen, (La Polonaise) e Shopenit.

Ngrehina e bazilikës “Onheizëm” apo “Oncheismo” në Santi Quaranta, ishte gjëja më intriguese e peizazhit të asaj qyteze buzë gjirit të vogël, ku barkat e peshkatarëve tundeshin lehtë nga valët. Ajo ngrihej lart mbi një pjesë shkëmbore, me mure të trashë dhe harqet bizantine, në qiell të hapët dhe e zbrazët nga gjithçka, si pas një shkatërrimi të madh. Nuk dihej se kur kishte ndodhur kjo saktësisht. Disa thonin para shtatë-tetë shekujsh, të tjerë pas dyndjes së osmanëve në brigjet e Ilirisë. Flitej gjithashtu se dhe një tërmet i tmerrshëm e kishte hedhur kupolën e bazilikës bashkë me afresket e mrekullueshme bizantine. Fytyrat e apostujve ishin thyer të gjitha, ishin shpërfytyruar dhe disa prej fragmenteve ndodheshin ende ne shtëpitë e atyre të vobekëve që i përgjëroheshin Jezu Krishtit apo Shën Mërisë. Thuhej se ky tërmet kishte ndodhur në kohën e kolerës së madhe.

Edhe më parë Isadora kishte qënë nëpër Ballkan. Kishte udhëtuar nëpër bregun shqiptar, nëpër Adriatik e Jon, duke zbritur udhës ballë Prevezës, këtij “qyteti turk” siç e quan ajo, dhe pastaj drejt Athinës, Delfit, brigjeve të Eubesë, ku u duartrokit aq shumë nga grekët e shqiptarët. Në Athinë, spektaklet e saj ishin madhështore. Ajo ishte frymëzuar nga vallet e lashta të Greqisë, nga shtajzovallet e Olimpit grek, Afërditës, muzave të Artit apo “bakantet” e Dionisit, për t’i dhënë diçka të re dhe origjinale dansit të kohës. Endrra e saj ishte të shihte Mesalongjin, vendin e luftëtarëve suljotë, varrin e Bajronit që kish vdekur në atë vend heroik e mitik. “Vendi ka ende atmosferën tragjike të tablosë së famshme të Delacroix, Sortie de Missolonghi, – do të shkruante më pas në librin e saj me kujtime, – thuajse të gjithë burrat, gratë, fëmijët, u masakruan në përpjekjet e tyre për të çarë rrethimin turk. A ka gjë mw prekëse se sa vdekja e Bajronit në këtë vend të pamposhtur?”

Ato kohë, Isadora ishte bërë nga balerinat më të famshme të Evropës. Por ky kthim i dytë drejt Ballkanit ishte një kthim i trishtë, i zi, i dhimbshëm. Ajo po vinte vetëm, pa fëmijët e saj, Dierde e Patrik, vinte të takohej me Rajmondin dhe gruan e tij Penelopa, që ishin nisur para saj në Shqipëri. “Gjithë natyra ishte e qeshur, por unë s’gjeja dot asnjë ngushëllim…”
Shërimi i shpirtit nga tragjedi më të mëdha

Muajt e qëndrimit në jugun shqiptar ishin padyshim të mbushura me ngjarje. Siç dokumentohet dhe nga shtypi i kohës, ishte Rajmondi, ky njohës i thellë i Epirit dhe i artit të antikitetit, i cili shoqëroi ambasadorin amerikan me seli në Romë për në Shqipëri, që në atë periudhë kaosi, kërkonte të njihte drejtpërdrejtë çështjen shqiptare që po shqyrtohej ende në Konferencën e Ambasadorëve të Londrës. Mjerisht ende nuk njohim detaje të këtij udhëtimi, të cilat do të ishin padyshim mjaft interesante, po të kemi parasysh qëndrimin e fortë dhe mjaft dashamirës të presidentit amerikan Willson, në mbrojtje të të drejtave të shqiptarëve.
“Kur shëndeti im u përmirësua dhe forcat më erdhën përsëri, jeta mes refugjatëve m’u bë e pamundur. Ka një diferencë të madhe midis jetës së një artisti dhe jetës së një shenjti. Jeta e artistit po zgjohej tek unë. Ndjeja se ishte e pamundur që me mjetet e mia të përballoja atë dallgë mjerimi që kishte pushtuar refugjatët shqiptarë… Një ditë ndjeva se duhej ta lija këtë vënd dhe t’i braktisja ato male, ato shkëmbenj të mëdhenj dhe stuhira. Penelopës i thashë:

Nuk mund ta shoh më këtë mjerim… Jam e lodhur nga gjithë këto rrugë. A do të vish me mua të ikim për pak kohë në Konstantinopojë ?”

Pas kaq kohësh, tani ajo nuk mund të qëndronte më në atë vend…

Kjo ishte Isadora Dunkan, balerina e famshme franceze e fillimit të këtij shekulli, e cila kishte kaluar një jetë plot ngjarje, lavdi, dashuri, dhimbje e tragjedi. Ishte ajo që dashuronte me aq pasion regjisorin Gordon Graig, Pierre Singer, Walter Rumuel aktorin Oskar Beregi, dhe poetin Sergej Esenin, një nga dashuritë më të zjarrta të saj; ajo ishte mikesha e skulptorëve Rodin e Bourdelle, të cilët e vizatuan me aq admirim, apo e piktorit Van Dongen, e fotografit amerikan Steiche dhe e shumë artistëve të tjerë të asaj epoke. Të gjithë e adhuronin atë balerinë aq bujare, delikate e pasionante.

Gërsheti i prerë

Ç’kishte ndodhur atë ditë në Sarandë me Isadora Dunkan? Kujtimet e saj dëshmojnë për një episod prekës. Një mëngjes, siç dilte zakonisht, duke zbritur nga brinja malore ku kishin vendosur tendën e tyre, Isadora shkoi buzë detit dhe kishte nxjerrë gërshërët për të prerë gërshetin e saj të gjatë. I priste me një ndjesi faji, por dhe me shumë dëshirë, ndoshta sepse kështu ndjente të shkëputej nga një kohë, duke kaluar në një gjëndje tjetër shpirtërore. Ndoshta kjo ishte shenjë e mpiksjes së plagëve, ku zëmra e artistes kërkonte të fillonte diçka të re. Flokët që ranë, ajo i mblodhi dhe i hodhi mbi det. “Në Santa Quaranta nuk kishte ndonjë vënd ku të kujdesesha për flokët dhe atje, për herë të parë unë i preva vetë. I hodha në det…”
Anija që erdhi në Sarandë e çoi atë në Trieste. Disa ditë i kaloi buzë liqenit të Gjenevës e më pas me tren u nis për në Paris. Miqtë dhe artistët e shumtë që e rrethuan me dashuri, për herë të parë dëgjonin për Shqipërinë dhe shkatërrimet e mëdha të luftës ballkanike. Ushtritë e Evropës dhe të fqinjëve e kishin kthyer Shqipërinë në një fushë beteje. Për ditë të tëra ato imazhe të brigjeve shkëmbore nuk i ishin shqitur nga sytë. Pas kthimit nga Saranda do të fillonte periudha e dytë e karierës së saj artistike. Turne të panumurta në teatro të ndryshme të botës, madje gjer në teatrot e vëndit të Sovjetëve. Gjithnjë në skenë, me këmbët e saj të xhveshura e të kolme, duke kërcyer e shoqëruar nga muzika e kompozitorëve më të mëdhenj si Brahms, Mendelson, Gluck, Listz, Berlioz apo Wagner.

Shumë herët për të vdekur…

Dita e 14 shtatorit të vitit 1927, ishte një ditë e zakonshme në Francë, ndërkohë që në Amerikë ekzekutoheshin dy anarkistët e mëdhenj Sacco dhe Vanzetti. Në “Shëtitoren e anglezëve” nuk kishte shumë njerëz. Në krahun e djathtë deti ishte i qetë dhe gati rrafsh, si në një peizazh pikture në akuarel, apo si në një tablo të Matisse. Dukej se gjithçka flinte. Me shallin rreth qafës, i cili i varej anash, gjer në mes, ajo ndjeu flladin e freskët të atij mëngjezi. Makina, një “Bugati” lluksoze, kishte marrë shpejtësi dhe ishte turrur përpara. Nuk bëri as dyqind metra kur një “ah” u dëgjua dhe papritur makina bëri një zigzage e më së fundi ndaloi. Ç’kishte ndodhur? Rrota e makinës kishte kapur shallin e zgjatur dhe duke e pështjellë rreth vetes atë, e kishte tërhequr fort duke shtrënguar njëkohësisht dhe qafën e saj gjersa gjithçka kishte mbaruar për pak sekonda, gjersa dora e saj që kishte kapur fort hekurin e derës, filloi të lëshohej ngadalë. Ajo s’kishte patur kohë as të thërriste, të fliste apo të thoshte diçka. Çdo gjë ishte ndërprerë në pak sekonda. Trupi i saj ishte zgjatur drejt derës së makinës, pa mundur të varej jashtë.

Isadora Dunkan kishte vdekur. Duart e një kalimtari që u ndodh aty, e kapën atë shall duke e liruar me nxitim qafën e saj. Koka e bukur, ndër fytyrat më të bukura të botës, siç cilësohej në atë kohë, u lëshua dhe ra në anën tjetër…

Fund