Ermonela Jaho – kufijtë e magjisë

«Të vdesësh… të vdesësh në skenë! A është e mundur? – e pyeta Ermonelën dy ditë më parë në Paris duke folur për «Madame Batterfly» dhe «Traviatta». – Po, është, ose ndodh sikur të vdesësh në skenë, pasi në atë çast, kur trupi ka humbur të gjitha ndjesitë e duart i ndjen të mpira, akull, është shpirti që pulson!»…

Po, është shpirti që rijeton një lloj vdekjeje, ashtu siç mund të rijetojë dhe ndjesi të tjera në skenë. Dhe unë i fola për aktorin e «Komedisë Franceze» Rexhep Mitrovica kur dikur që luante «Ditarin e Nizhinskit» në të njëjtën skenë në Teatrin e Bastijës, atë tekst madhështor midis çmendurisë dhe gjenisë, në fund, pas duartrokitjeve ai nuk mundi të ngrihej dot nga ajo tavolinë në mes të skenës, pasi ai kishte «ngrirë», në atë shastisje të madhe të artit, nga ajo «goditje» artistike që të merr frymën dhe të lë në një gjendje cerebrale të paimagjinueshme.

Të pashë tek «Batterfly» Ermonela… nesër ti do këndosh «Traviatta», për të dyqind e pesëdhjet e katër herë, për të interpretuar një heroinë aq të dashur për ty dhe për operan botërore. E di që përsëri do të «vdesësh»  në skenë (ah, ç’vdekje e bukur), ashtu siç «vdesin» artistët e mëdhenj, pasi ti ke dy dhimbje të mëdha që bashkohen në atë zemër, në atë zë hyjnor: prindërit e tu që s’kthehen më dhe dhimbjen që kërkon vetë arti. E kështu të imagjinoj si ata peshkatarët e perlave të Oqeanisë, që në një gjendje «apné» dinë të zhyten në ujrat e kaltra dhe të harrohen për kohë të tëra, thua se organizmi funksionon ndryshe, ku njeriu harron një çast jetën dhe përjeton mrekullinë e botës tjetër.

Sa herë ti ngjitesh në skenë më ngjan se përjeton pikërisht këtë dyzim të vetvetes me jetën e skenës, rolin, artin në sublimitetin e vet, aq sa para duartrokitjeve të parreshtura të publikut jo rrallë ti nuk i dëgjon ata, ti je ende e mpirë, e rrëmbyer nga hyjnitë e artit, duke qëndruar për një kohë të gjatë nën pushtetin e tyre, për tu kthyer pastaj dalëngadalë në realitetin njerëzor, për të shijuar plotësisht atë admirim të jashtëzakonshëm që të jep publiku në teatrot e botës.

Dhe unë ende pyes veten: ku janë kufijtë e magjisë të këtij arti të madh?! Duke menduar për ty kthej kokën pas për të pikasur nëpër rrugët e trishta shqiptare e pastaj ato të mërgimit, atë udhë sfidash, muresh, zhgënjimesh, deziluzionesh, e megjithatë, ti ecje, pasi ishte pasioni dhe kujtesa tënde, e jetës, e fëmijërisë, që të shtynte për të ardhur deri këtu, për të ngjitur ato mijra shkallë që ne të shijojmë mrekullinë. Ç’forcë, ç’botë, ç’poetikë dhe ngjyra, drithërime e vibrato mbart ai zëri yt që n’a pështjell, që n’a pushton dhe n’a çon në botra të tjera. Çfarë ndodh vallë në ato çaste që ti këndon, ç’dramë, ç’tragjedi tjetër, personale? Kujtesa dhe dashuritë e gjakut janë pikërisht aty… E kështu ti këndon nga një skenë në tjetër, me gjakun që vërshon ndryshe, me një mistikë shpirti dhe arti. E ndjej, që pas Violetës së «Traviatta»-s ka dhe një nënë, se para Baterflait që vdes para fëmijës së saj, ka gjithnjë një nënë, tëndja. Vajza e dikurshme timide, për zë ka një frymë që do t’i këndojë asaj, pasi në qiellin e syve të tua është gjithnjë ajo nënë që kurrë nuk e pa vajzën e saj në skenë, as në Tiranë e as në «Opera Garnier», «La Scala», «Metropolitan», «Covent Garden» apo «Orange», etj. «E strano!» do të shtoja, si zëri i asaj gruaje që u shua dhe nuk është më…

Një ditë më pas u takuam sërrish dhe unë i fola për foton që kisha zgjedhur për të shoqëruar këto rreshta nga «Traviatta» e teatrit të Avignon:

– Nuk e dija… përse zgjodha pikërisht atë fotografi të thashë… Shumë e shumë të tjera më shfaqeshin në google, por unë zgjodha atë, sytë e mi ndalën atje, ti, me ato krahë të hapura sikur doje të pushtoje botën, dhimbjen, kë botë, kë dhimbje?…

– Vërtet atë, përse atë?

Dhe ti më vështrove me sytë e habisë duke tu rikujtuar ajo skenë, ajo ditë, pas lajmit të hidhur, vdekjes së papritur, ndërkohë që duhej të këndoje edhe një natë… Të këndosh në dhimbjen e thellë për tu humbur në honet e të zezës, aty ku të pushton veç e zeza e ku shndrisin veç dy sy, të dashur, të ëmbël, të shuar dhe të paharruar… Duhej të këndoje, po, përsëri… bota nuk e dinte dhimbjen tënde, dhe ti u ngjite në skenë, në përpëlitjen e shpirtit, këndove, oh ç’dhimbje, këndoje për nënën e vdekur… sikur doje t’i thoje: “E shikon, unë po këndoj për ty”… dhe kërkoje të shihje sytë e saj në atë mjegull të pafund… Vallë ti qan?… Përse kjo mjegull?… Në fakt nuk qante ajo, ishte ti, sytë e tu të lotuar në atë skenë, larg, në mungesë, edhe pse ajo ishte e lumtur që ti ishe larg në atë skenë të botës… Thua se ishte një përrallë e moçme. “Dëgjomë nënë”,  pëshpërisje ti, – unë po të marr me vete, po të marr këtu në krahët e mi, pështjellë me gjoksin tim, sepse e di që ke ftohtë, sepse e di që ky zë do të ngrohë edhe pse s’do më shohësh më… por ti do më dëgjosh apo jo? Ti e ke në zemër zërin tim, ngjizur në trup, në buzë… zëri… gjithnjë të pëlqente kur këndoja… ti, mëmë, frymë! Pse vallë më dridhet ky zë?… Ngrihu dhe shihmë… më dëgjon?!…

Jaho, një martire e kohëve moderne!

E pashë… një imazh nga skena e «Covent Garden» në Londër, këtë fund janari 2019. Ishte cfilitja në fytyrën e sublimes. Pashë sytë e venitur ku shpirti kishte klithur arjet më të bukura dhe ku trupi hepohej e dukej se do binte në humbëtirë. Ç’spektakël i dhimbshëm, i mrekullueshëm e madhështor njëherësh. Një puthje për botën tej dhe një dorë që rreh mbi skenë si të prekë një talisman të shenjtë… Të shohësh trupin që dridhet dhe dorën që zgjatet një çast për tu mbajtur pas siparit që të mos bjerë, pasi trupi s’ka më peshë atë çast: është vetëm shpirti. E pas gjithë asaj shkulme zëri të ndritur ç’mund të shohë artisti veç tjetër gjë asaj salle, ndoshta një botë të mjegull me një eho të largët duartokitjesh. Askush nuk e di. Ajo nuk është më aty duke kënduar klithmën e fundit të një Violete të «Traviatës»… ndoshta në një botë të vetë ëngjëjve. As ajo vetë nuk e di. Duartrokitjet marramendëse në veshët e saj janë thjesht një puhizë e ëmbël, miradashjeje që mezi e dëgjon.

Në historinë e krijimit artistik jo vetëm shqiptar por dhe botëror, nuk kam parë një përkushtim të tillë, ku arti ngjan se e ka plagosur për vdekje zemrën e krijuesit të vet, atë shpirt, atë instrument kordash të papërsëritshëm, atë dashuri arti të pakufishëm, sepse artisti i ngjan një martiri të vërtetë që i ka falur artit gjithçka, gjithë forcat dhe dashuritë, dhe frymën e tij. Një alkimi që rrallë ndodh tek artistët e botës ku çmimi i sakrificës duket se i kalon dimensionet njerëzore e që njerëzimi e ka njohur ndoshta veçse në gjenitë e Renesansës italiane.

Ermonela Jaho është një martire e kohëve moderne. Një martire e artit sublim. Një martire që i ka ngjitur ato shkallë arti si të këndojë për herë të fundit. Po, është kjo ndjesi me të cilën ajo ngjitet gjithnjë në skenë.

Vështroj imazhin e saj dhe drithërohem me frikën se mund të bjerë. Por ajo i ka gjetur gjithnjë forcat, pasi është një ngjizmë e madhe dashurie!

(Marre nga libri publiçistik Në udhëkryqet e kohes)